Badanie życia i ludzi.

Wychowana w dostatkach¹, wypieszczona przez męża², nie przygotowana do pracy, ani walki z życiem.
W małem mieście urodzona³ i tamże mieszkając, znałam tylko życie z tego co daje dobrego. Rodzice moi poważani, i prowadzący dom na wielką skalę, splendor ten spadał naturalnie i na mnie jako członka tego domu Zabawy podróże jednem słowem życie zamożnej panny na wydaniu. Pomimo tego, zawsze rwałam się do jakiegoś życia samaistnego, natury dzikiej, porywczej, usposobienia męzkiego, pełna energii pragnąca czynu, a nie życia biernego (w małem mieście to wszystko niemożebne) żony i Matki, niewolnicy. Samowolna, nie dająca się ujarzmić, ale pomimo tego zanadto wypieszczona, by się odważyć na jakąś samodzielność. Od dziecinnych lat, nie miałam w sobie nic kobiecego, nie zajmowały mnie żadne robótki, miałam i mam igłowstręt. Bawiłam się jedynie zawsze z chłopcami w palanta, zbijanego etc. nigdy lalkami, widziałam się tak fizycznie upośledzoną od natury, że się zaliczyłam do płci brzydkiej. Zawsze miałam myśli poważne, kształciłam się, rozwijałam umysł, żadna inna myśl nie zajmowała mnie nigdy, nie znałam różnicy płci, raczej nie widziałam żadnej różnicy między kobietą a mężczyzną. W czasach

kiedy przetańczywszy noc całą wracałam do domu, czułam próżnię. Zajmowały mnie zbiory roślin, kamieni, badałam tajemnice przyrody. Byłam panną na wydaniu, i nie byłam. Czy się kiedy kochałam? wątpię jako pensjonarka, zajmował mnie jeden doktór, brzydki jak noc, nadzwyczaj inteligentny, miękkim głosem przemawiał do mnie, myślałam o nim przez pewien czas dzień i noc, ale zdaje mi się, że mnie pociągało do niego stanowisko i Warszawa. Czasem fakt na pozór mało znaczący rozstrzyga o losie człowieka. W mieście gdzie mieszkałam, bawiła p. X. świeżo upieczona gimnazistka u swego brata, na prowincyi panny są tak banalne, pierwsza intelligentka, którą spotkałam tak od razu mnie ujęła, że się zaprzyjaźniłyśmy tą serdeczną przyjaźnią jaka bywa w tym wieku. Czas tak mile z Nią spędziłam, że po jej odjeździe uczułam taką pustkę, że na drugi dzień zaraz pojechałam za nią do Warszawy. Pomimo tej przyjaźni jaką miałam dla Niej, złe instynkta a raczej to wychowanie burżujowskie jakie nam dają, a sami nie mamy jeszcze tej samodzielności myślenia przeważyły przyjaźń i sympatyą. Zaraz po przyjeździe do Warszawy. poszłam do Niej, a widząc na liście lokatorów: Ojciec Jej, Abram Faktor⁴, uprzedzenie kast, i myśl, że ja mam wejść do ludzi, którzy tak poślednie stanowisko zajmują w społeczeństwie, jakkolwiek 6 synów skończyło uniwersytet, którzy mnie będą razili mową, ruchami, ręka ma zadrżała nie mając odwagi dotknąć klamki, by wejść do ludzi nie równych mi urodzeniem i wychowaniem, dzisiaj nie zrobiła bym

tego, boby mnie obchodziła osoba, która odpowiada moim wymaganiom, nie zwracając uwagę na otoczenie, ale wtenczas jeszcze byłam pełną przesądów.
W tym czasie rodzina moja korzystając z mego pobytu w Warszawie, postanowiła mnie wydać za mąż, nie wiedziałam że kieruje nimi interes osobisty, a dowiedziałam się za późno. Nie chciałam wcale widzieć owego kupca na ten towar czyli mnie, wzbraniałam się całemi siłami, rozpaczałam, bo zawud jego mi się nie podobał, chciałam wyjść tylko za doktora. Pomimo mych protestów wprowadzili go. Najbliżsi tak wpływali na mnie, wszystko prywata była! oszołomili mnie, a próżną była zawsze, obiecując mi jedwabne życie w Warszawie, a ja w żadnym razie nie chciałam mieszkać w dziurach prowincyonalnych, że zgodziłam się go zobaczyć. Piękno na mnie zawsze działało, a był tak pięknym tak mnie kokietował, a przytem znałam swój nieugięty, samowolny i nie znoszący jarzma charakter, zdawało mi się że ten jest osobnik z którym się zgodzę. Po zaręczynach, dowiedziałam się, że machinacya moich zaręczyn, była interesem najbliższych, którzy myśleli, że majątek mój dostanie im się jakom wspólnikom a widząc, że nie będą mieli z tego żadnej korzyści zaczęli mnie usilnie odmawiać by zerwać, ale ambicya moja nie pozwalała na to, a zresztą przyciągał mnie do siebie, za co go chwilami nienawidziłam, czy to była miłość? wątpię, zapewne pociąg fizyczny o którym jeszcze nie wiedziałam. Nazajutrz po ślubie ⁵ wyjechaliśmy za granicę. Po ruszeniu pociągu wpadłam

w rozpacz, czułam się czyjąś własnością, rzewnymi łzami płakałam, czułam że coś tracę co się nigdy nie wróci.
Mój luby spał snem błogosławionych, co mnie jeszcze więcej rozgniewało, widząc jak on sobie z tego mało robi, że ma żonę. Całemi dniami byłam na ulicy, by uniknąć tego sam na sam, a mój mąż widząc me błagające zpojrzenia w hotelach zostawiał mnie w spokoju. Raz w Wiedniu wywołałam takę katastrofę, że myślałam że zwarjował, chciałam w nocy posłać po doktora, potem dowiedziałam się, że to mój upór był powodem, on o niczem nie wiedział co wyrabiał w śnie, a ja czuwałam do g. 2 w nocy ze strachu. Zaczęłam go od pierwszej chwili studjować, po małych szczegółach poznałam, że jest egoistą, a z niektórych wyrażeń poznawałam charakter, nie to co marzyłam —
Małżeńskie pożycie przejęło mnie strasznym wstrętem. —
Dzisiaj dopiero rozumiem to, że gdyby mi mniej okazywał tej fizycznej miłości jeśli się to nazywa, byłby może mnie zdobył, kochałam go nawet i bardzo ale zdaleka, ale kiedy widziałam ten wyraz oczów te obcesowe wzięcie się, pudełko cukierków co wieczór, co mnie poniżało, a po zkończonej miłości, jeśli to świństwo nazwiemy najlepszy sen, z obrzydzeniem odsuwałam się od niego i jego namiętnych uścisków, tem naturalnie nie mogłam go przywiązać do siebie. Po 2 miesiącach, rodzina moja zaalarmowana była smutkiem moim, podejrzywali nieszczęśliwe pożycie. A było to naturalne zmęczenie i zniechęcenie do tego życia czysto fizycznego, w którym niema nic poezyi, i to się ma nazywać miłością? Inaczej ją sobie wyobrażałam.

Rodzina męża mego tak odmiennie wychowana od mojej, że niepodobieństwem było nam się porozumieć, były ciągłe przykrości z tego powodu. Mąż mój lubił się bawić, życie w knajpach, ja nie, jakkolwiek nie byłam stworzoną na Matkę i żonę, ale gdyby mąż mój był innym może i we mnie były by się te uczucia wzbudziły. Moje lodowe obejście, pomimo wszelkich zalet nie przywiązywało go do mnie. Dzisiaj dopiero doszło do tego przekonania, że powinnam była grać komedyą i nie okazywać tego fizycznego, mąż mój zanadto czuł, że jestem bierną, to go odpychało odemnie i zapewne zaczął szukać innych przyjemności. Takie życie jednostajne, nie mogło mi wypełnić ciasnych ram życia domowego, zaczęłam się uczyć malować na porcelanie i wzięłam się do tego z zapałem. Charaktery nasze były wprost przeciwne, ale pomimo tego kochaliśmy się, raczej było coś co nas ciągnęło do siebie. Nie kłóciliśmy się nigdy, bo jak się pogniewaliśmy, nie rozmawialiśmy ze sobą, naturalnie, że mąż mnie zawsze przeprosił, bo ja tego bym nigdy nie uczyniła. Była chwila, że już byliśmy u rejenta podpisać rozwód, 5 tygodni nie znaliśmy się, a  jednak w ostatniej chwili, zawahał się, pokochaliśmy się znowu. Tak przeszło lat 6. Dzieci było troje⁶. Nie tylko w powieściach, ale i w życiu bywają chwile tragiczne. Po 7 latach pożycia, było to pewnego już nie pamiętam czy dzdżystego poranku, mąż mój bez żadnych wstępów powiedział mi: „jesteśmy zrujnowani” Widocznie jednak go kochałam, bo nie zrobiło to na mnie żadnego wrażenia, z całym spokojem odpowiedziałam, nie martw się, sprzedamy

wszystko, weźmiemy małe mieszkanie, ja się zastosuję do wszystkiego, ja co byłam przyzwyczajona całe życie do dobrobytu, by go nie martwić, mówiłam z całą swobodą bez najmniejszego żalu. Bez wymówki, że stracił cały mój majątek i nie zabezpieczył przyszłości dzieciom, byliśmy młodzi, przyszłość przed nami. Jest to wrażenie pierwszej chwili, ale kiedy przychodzi ta straszna rzeczywistość jak to boli, to wynoszenie każdego mebla, a to wszystko takie jeszcze nowe. Każdy mebel wyniesiony ściśnienie serca, łza w oku, zdaje się każdej chwili, że coś z mego ja znika. Mąż mój ponuro patrzał w przyszłość, byłam w szóstym miesiącu. Każde otworzenie drzwi zdawało mi się promykiem nadziei na przyszłość. Nie wiem czy to przyzwyczajenie, czy przywiązanie, czy dzieci łączą małżeństwo, ale ośm miesięcy oczekiwałam tej chwili by żyć jak najskromniej byle z nim. Otóż znowu pewnego wieczoru oznajmił mi, że ma wyjechać do Łodzi, całą noc nie wchodził, bojąc się by me łzy nie wstrzymały go od powziętego zamiaru, nad ranem kiedy odjeżdżał i ze łzami w oczach żegnał najstarszego syna⁷ zpojrzał na mnie tonącą we łzach i błagał by mu nie odbierać odwagi. Natychmiast po odjeździe jego, poszłam do jego pokoju, i jeżeli nie zkamieniałam nie umarłam od razu to że więcej człowiek jest w stanie przetrzymać jak się zdaje. Szafy puste. Wpadłam w dziką rozpacz, widząc się opuszczoną z trojgiem a 4 tem in spe dziećmi⁸, i bez funduszów do życia. Siostra⁹dopiero przejrzała papiery i znalazła listy objaśniające, że wyjeżdża zupełnie, inaczej zrobić nie mógł. Cierpień moich opisać nie mogę, tego nikt pojąć nie może kto tego sam nie odczuł. Nie rozłącza-

liśmy się z sobą nigdy. W kilka dni potem dostałam list z Hamburga. Gdyby nie siostra, była bym się zagłodziła. Wszystko możebne zrobiłam by nie dać życiu dziecka¹⁰, bez Ojca i nie mając środków wychowania go, nic nie pomogło, bałam się, że się urodzi ślepy, bo cały ten czas płakałam, miał fistułę¹¹. A jednak, że był ogromnie brzydki, pierwsze dziecko, które prawdziwie kochałam, widząc ofiarę chwili zapomnienia Ojca sierotę, było to dziecko moje, był jest i będzie wyłącznie moim, bo ma lat 21 a Ojca nie zna, pociecha jedyna mego złamanego życia. Zmiana 5 pokoi na 2 tak podziałała na mnie, że wstydziłam się pokazywać na ulicy, zdawało mi się, że ludzie inaczej na mnie patrzą do dzisiaj dnia robi mi przykrość widzieć dawnych znajomych, zerwałam z przeszłością, nigdy o niej nie myślę, zdaje mi się, że jej nigdy nie było, to był sen, wmawiam sobie, zapierając się własnego ja, czuję się dumną, że pracuję! Wieczorami sen mi ulatywał z powiek, brakowało mi tego, który mnie psuł jak dziecko, szanował i uznawał moją wyższość nad innemi kobietami, dla mnie to starczy za miłość, bo szacunek u mnie to najpierwsze. Cały rok siedziałam z założonemi rękoma jak po pogrzebie¹², uciekałam przed ludźmi, życiem, odwracałam się od małżeństw, bo mi to zprawiało ból patrzeć na nich. Materjalnie względnie źle mi nie było. Matka¹³ odejmując sobie od ust utrzymywała mnie, ja potrafiłam się zastosować do wszystkiego. Rok pracowałam nad sobą by zapomnieć i nigdy nie wspominałam o tem co mnie boli, i miłość była pogrzebana już na zawsze. Przyszła reakcya, powiedziałam sobie jestem człowiekiem, trzeba się wziąść do pracy.

I wzięłam się, zaczęłam także palić. Dwa lata nie miałam wiadomości od męża. Przypadkowo się go odnalazło. Po 4 latach zaczął pisywać listy pełne czułości i przysyłać pieniądze, tęsknota go taka opanowała, że mnie koniecznie wzywał do Krakowa¹⁴, dla mnie już nie istniał i jechać nie chciałam, na usilne prośby mej Matki pojechałam. W Krakowie zjawił się dzień wcześniej jak zamierzał, cały drżący, ja martwa, na mnie już piękność nie działała, chociaż był tak pięknym jak kiedy go poznałam. Moja obojętność zmroziła jego zapał; nikt by nie uwierzył, że trzy dni przepędziliśmy bez bliższego zbliżenia się, pożegnaliśmy czule i rozstali. Znowu rok milczenia. Wrażenia, jakiego doznałam pewnego dnia otrzymawszy telegram od mego męża „Przyjeżdżam” opisać trudno. Wrócił do mnie nie mężem ale kochankiem, pożerał mnie wzrokiem tak, że bałam się sama z nim zostawać w domu, oprócz mnie świat nie istniał dla niego, ja byłam jego życiem, jego światem, nie odstępował mnie ani na chwilę. Te miodowe miesiące trwały półtora roku, nie z mojej strony, bo tylko z litości nie zawsze byłam dla niego okrutną. Matka moja umarła¹⁵. Znowu pomimo mych prośb wyjechał. Zostałam bez żadnych funduszów, miałam odebrać po Matce pewną sumkę, ale na razie zostałam bez rubla. Przeciwności wywołują u mnie energię. Postanowiłam pracować i utrzymać dom cały. Kilka lat temu uczyłam się massażu. Z całym zapałem oddałam się pracy, przezwyciężyłam wstręt do wszystkiego co brzydkie i obrzydliwe, czekałam chwili wejścia do szpitala, upatrywałam brudnych dziadów i baby, a najszczęśliwszą chwilą w moim życiu była ta, kiedy krawiec

odzyskał władzę w ręku i tak mi dziękował. Cieszyłam się nadzieją, że będę mogła ulżyć cierpiącym, zapominałam o tem że robię to dla chleba. Pewien doktór poradził mi, żeby zająć się massażem kosmetycznym i manicure. Siostry moje ¹⁶ były ogromnie przeciwne temu zajęciu, musiałam wbrew ich woli, a zatem bez żadnych środków wyrobić sobie patent, a na ogłoszenia zasłonić obrączkę¹⁷. Zawód któremu się oddałam wymagał śmiałości pewności siebie. Niskiego wzrostu, niepozorna, wprowadzić nowość w Warszawie i być przygotowaną na śpilki doktorów. Chorych trzeba zabawiać by zapomnieli co im dolega, ale ja miałam być ze zdrowymi, trzeba mieć tę ogładę towarzyską, umieć mówić o niczem. —
Dawno uciekałam od ludzi, nie lubiłam tych banalnych rozmów. Zaczęłam się wprawiać, poszło mi to nader łatwo, Dzisiaj nie zdaje mi się, że kiedyś tego nie potrafiłam. Pierwsze pacjentki odmawiałam sama, bo byłam tak niepewną siebie. Pierwszym moim pacjentem był oficer, odmówiłam go sama, ale potem dowiedziałam się od służącej, że się pytał gdzie mój mąż i przyszedł w innym celu. Pierwszą moją pacjentką, był to massaż leczniczy z polecenia doktora, była młodziutka mężatka. Nie poszłam z drżeniem serca, bo takie pacjentki miałam już dawniej, ale wszedłszy do hotelu, zobaczyłam na łóżku pacjentkę leżącą tak jak ją Bóg stworzył, była jak najcudowniejsza marmurowa statua, stanęłam jak wryta z podziwu i zapomniałam po co przyszłam.

Trudno pojąć człowiekowi nie przyzwyczajonemu do pracy i do zarabiania jak się pogodzić z jej warunkami. Każdy wzięty rubel palił mi rękę, dzisiaj przyzwyczaiłam się już do tego, ale potrzeba było do tego przyzwyczajenia najmniej dwóch lat. Wzięłam się do pracy z całym zapałem, zaczęłam studjować, bo nie szło mi o sam zarobek, ale o rezultat mojej pracy, sprowadzałam książki, specjalne pisma. Po kilku latach przekonałam się, że ludzie lubią blagę, zniechęciło mnie to i stałam się rzemieślnikiem. Nie umiem schylać czoła, płaszczyć się, schlebiać, wyrzec się swojej godności, to też zamiast wybić się, przy nizkiej konkurencyi, która te zalety posiada, po kilkunastu latach zginęłam. Walka o byt, piekło Dantego niczem, w domu, ruina i nędza sprowadzona przez synów¹⁸, doprowadziła mnie do rozpaczy. Teraz jestem automatem żyjącym z dnia na dzień, drżąc o jutro co będzie dalej? Chwilami chciała bym się życia pozbawić, ale niemam odwagi, w obec tych biednych dzieci, a jednak, brak środków życia zmusi mnie do tego. Pomimo usilnej walki wytrwać nie mogę. Nigdy nie pewna siebie, pomimo gruntownej znajomości przedmiotu. Po czterech latach praktyki obserwując zawsze każdą osobę, która do mnie przyszła, badając jej charakter i pobudki, które ją do mnie sprowadziły, spisuję niektóre ciekawsze typy. Doszłam do takiej wprawy w poznawaniu ludzi, że się prawie nigdy nie mylę. Teorya bez praktyki jest niczem. Kiedy pierwszy raz miałam pójść do obcego domu, straszne uczucia mną miotały, dzisiaj idę śmiało, wiem, że mnie będą oglądać jak dzikiego zwierza, a służba nazwie „ta pani”.
Wyrzekłam się swego ja, tradycyi, przeszłości, ale to w teoryi, przerażała mnie sama myśl, że mi może ktoś ubliżyć!
Wyrobiłam w sobie odwagę, a ręce i nogi mi drżały. Wezwaną byłam zaraz po ogłoszeniu do p. … nazwisko na berg przerażało mnie, znałam jedynie żydów z książek i opowiadania, wyobrażałam sobie jej państwo „ja płacę”. Zaczem weszłam na schody od perfum duszno. Eleganckie mieszkanie. Sypialny pokój

kokieteryjnie urządzony, półcień, na łóżku w eleganckim peniuarze mała kobietka, rumiana, typ vulgaire¹⁹. Wbrew memu oczekiwaniu bardzo uprzejma, bo Jej się zdaje, że ja bywam w całej arystokracyi, co mi zaraz nadmieniła, ledwo zdążyłam się ogłosić, nie mogłam zaprzeczyć, otóż to była pierwsza nauka blagi, gdybym była chciała z niej korzystać, więc naturalnie i na nią splendor spadał, mogła powiedzieć „u mnie bywa ta która bywa u całej arystokracyi. Żywe to było i wesołe. Ta mi opowiadała ciągle o swoich flirtach, zapewne czytała, że wielkie damy tak robią, nie chciała być gorszą od nich. Pierwszy krok zrobiony, już byłam pewną siebie. Myślałam że trzeba być piękną, a przynajmniej chociaż ładną, albo lubić kokietowanie, a ja żadnej z tych zalet nie posiadając dużo miałam nieprzyjemności, jedynem moim nieszczęściem było, chociaż miałam lat dwadzieścia kilka, że nikt niechciał wierzyć, że jestem mężatką. Otóż bywałam u jednej żony professora, tam mieszkał student, pani ta mi mówiła, że on nigdy na kobiety nie patrzy, wszystko mi było jedno, bo jakkolwiek, zwykle mi otwierał, nie wiedziałam nawet jak wyglądał. Raz wychodząc stamtąd znalazłam w żakiecie pewną fotografję z przypiskami, oburzyło mnie to ogromnie. Przyszedłszy nazajutrz do tej pani zrobiłam Jej uwagę na niestosowne zachowanie się owego młodzieńca. Po zbadaniu sprawy, pokazało się że ów Don Juan zaczepił mnie bo myślał że to panna. Dziwiłam się że Pani ta osoba inteligentna z uśmiechem tłumaczy człowieka również inteligentnego, że panna czyli kobieta pracująca nie dając do tego powodów, naraża się na takie zachowanie. Naturalnie, że się obrazili, i nazajutrz dostałam bilecik, by więcej nie przyjść. W parę miesięcy dowiaduję się, że ów student odezwał się o mnie w męzkiem towarzystwie wymieniając moje nazwisko, w jakich stosunkach ja się z nim znajduję. Dla formy nie chciałam tego […]

napisałam list do owej pani, że jeżeli ten Pan to nie odwoła w towarzystwie w którem mówił to go sądownie oskarżę i podobno odmówił. Oto zemsta szlachetna młodzieńca, że się nie chciało jego amorów. Przyszła mi refleksya czy kobieta brzydka, i nie młodziutka, jeżeli chce pracować, zawsze musi być narażoną na nieprzyjemności tego rodzaju. A jednak tyle razy mi się zdarzało, różne propozycye i jeżeli nie upadłam to nie moja zasługa, tylko, że niemam pociągu na moje szczęście do mężczyzn. Ci co znają ludzi z salonu nie znają życia, inni w sypialni, inni jeszcze w interesie. P. X. przyszła do mnie, znaja Ją z widzenia, i wiedziałam że jest zamożną i należy do dobrego towarzystwa, dama ta wracała trzy razy targując, nareszcie Jej powiedziałam, że to nie Żelazna Brama²⁰, no i zgodziła się na moją cenę. Kiedy poszłam do Niej była tak przykra w obejściu i niegrzeczna, że Jej również powiedziałam niegrzeczność, a w towarzystwie zapewne słodka jak miód. Pewnego razu przygotowała mi cukierki i przepraszała, że się tak ze mną obchodziła, ale nie wiedziała, dopiero się teraz dowiedziała kto ja jestem. Więc trzeba dopiero wiedzieć kto kogo rodził by wiedzieć jak się z nim obchodzić, a ja właśnie chcę być szanowaną dla siebie samej, bo to nie jest zasługą, że jestem córką moich rodziców, którzy byli znani i szanowani. W pierwszym roku mego zajęcia była u mnie chwila psychiczna, zerwałam z rodziną ze światem, oprócz o zajęciu nie myślałam o niczem. Wróciwszy do domu dowiedziałam się że jakaś b. elegancka dama była po mnie. Idę nazajutrz, wchodzę do sypialni, uroczo, kwiatów pełno, woń odurzająca, w łóżku leży młoda kobieta z papierosem w ustach, cała w lokach, matinka²¹ elegancka, papieros w ustach, w drugim pokoju druga również młoda mniej ładna ale wesoła, śmiechy, żarty, wywnioskowałam, że dwie siostry, mężczyzny,

ani śladu, byłam tak jeszcze niedoświadczoną, że zdawało mi się że to dwie kokoty, ale wychodząc zpojrzałam, na drzwiach inżynier, wywnioskowałam sobie z różnych danych że ta kobieta źle żyje z mężem, w czem jak się później okazało nie omyliłam się. Z siostrą pani rozmawiałam zawsze i wesoło na samą Panią domu nie zwracałam uwagi. Kobiety lubią być uwielbiane bez różnicy płci wyznania i narodowości. Raz zapytała mi się: co o mnie myślisz, „żeś gąska” ta parsknęłam śmiechem, przypatrz mi się może Ci się spodobam i porozmawiaj ze mną. Czem ja na nią działałam, jakie pobudki nią kierowały, trudno mi było wtenczas sądzić, bo nie wiedziałam o żadnych sportach, żadnych potrzeb fizycznych nie odczuwałam nigdy, wtenczas weszła mi w drogę nawskroś popsuta kobieta, która mi wyrządziła wiele złego. Zaczęła mnie kokietować w najokropniejszy sposób, w końcu oświadczając mi się, że się we mnie zakochała. Zbywałam żartem, mówiłam, że chodzę do Niej tylko dla chleba i tak było w istocie, zapewniałam ją nawet słowem, że jeżeli będzie tak dalej postępować, to pomimo tego więcej nie przyjdę, ani niechęć moja, ani protesty, nic nie pomagało, a nie mogłam pozwolić sobie na ten zbytek odrzucać zarobek. Tak mnie w końcu skokietowała, swojemi pieszczotami, że traciłam na nią materialnie tracąc klijentellę i siedząc u niej co za egoizm, dopiero potem się spostrzegłam, tak mnie kochała, wiedziała, że muszę zarabiać, a cieszyła się, że poświęcam wszystko dla Niej. Czy można się dziwić mężczyźnie jak się dostanie w ręce takiej syreny, że traci zdrowie i pieniądze. Nie można potępiać mężczyzny, który wpadnie w taką sieć, a raczej go żałować. Doprowadziła mnie do takiego stanu zdenerwowania, że miałam kompletne zawroty głowy. Ciągłe obsypywanie mnie kwiatami najrzadszemi w zimie, listy pełne tchnień miłosnych, historye o jakich się

Bogom nie śniło, dla mnie to było du grecque²² trudno opisać wszystko, dosyć że dopięła swego celu, nie wiem kto by się oparł takiej miłości tak uroczej sylfidy, dosyć że nolens volens²³ pokochałam ją tak jak nikogo w życiu i kochać już tak nie będę, po Niej nawet nie umiem lubić nikogo, czy ona miała ten wyjątkowy charme²⁴, czy te jedyne usta umiały tak całować, ale drugiej takiej nie spotkałam. Trwało to lat 5. Nareszcie przejrzałam, że moralnie zepsuta, zdeprawowana do najwyższego stopnia, pozbawiona zasad moralnych i religijnych, nauczyła mnie wszystkiego złego o czem w życiu nie miałam pojęcia. W stosunku naszym było coś nienaturalnego, była to szczera przyjaźń, ale i prawdziwa miłość, która nie mogła się zakończyć uwieńczeniem dzieła, dla braku środków. Jest to prawdziwie miłość idealna, ale taka miłość rujnuje. Nie widziałam Jej 8 miesięcy wywietrzała mi z głowy, po pierwszym uściśnieniu ręki miłość się wzmogła, doszła do najwyższej potęgi, chciałam się otrząsnąć z tego nie mogłam, zanadto nademną panowała. Zrywałam ciągle, zawsze mnie przebłagała. W tym samym czasie przyszła do mnie pewnego wieczoru, ładna młoda kobieta i widząc że palę papieros, zwróciła mi uwagę, że to niezdrowo, odpowiedziałam szorstko, że widzi mnie pierwszy raz i dba o moje zdrowie, mam naturę męzką a kobietom podoba się jak je traktować tak. Nazajutrz będąc u Niej dowiedziałam się, że jest aktorką, wesoła cięta, zaczęła mi opowiadać, że ma starego męża a ja wyglądam jak chłopiec, będę jej młodym mężem, znowu odezwała się moja natura męzka, zaczęłam patrzeć na moją ukochaną bez okularów i kiedy z całym cynizmem wyznała mi, że ma kochanka, taki wstręt mnie przejął, bo ją miałam za flirtowniczkę, ale nigdy za upadłą kobietę, przyszłam do domu zdjęłam ze ściany fotografiję jej jedyną, którą miała i mnie dała, malowaną na porcelanie potłukłam

na drobne kawałki z listem w którym napisałam, że widząc istotę pozbawioną zasad, obłudną, poznawszy że byłam dla Niej narzędziem zmysłów, namiętności bez granic, a po za tem jest zerem egoistką, że u niej niema nic świętego, zwyczajna kokota odesłałam, nadmieniając, że zrywam znajomość. Po tem spotykałyśmy się jeszcze od czasu do czasu, ale inaczej. Co prawda były to jednak czasami najmilsze chwile w mem życiu, ona mnie na prawdę kochała szalenie, pomimo swego egoizmu dała mi dowód, że raz kiedy napisałam że pójść do niej nie mogę, przyleciała w szlafroku z płaczem czem mi może dopomódz. Długo jej zapomnieć nie mogłam. Dziś gdybym ją zobaczyła, zapewne była by mi obojętną. Pod Jej wpływem zaczęłam się inaczej zapatrywać na świat i ludzi na ich błędy i słabostki. Lekkim kobietom darowywałam ich kochanków, usprawiedliwiałam je i nawet broniłam. Dziwne są kobiety, które mają starych mężów albo lekkie, mają jakiś nieprzezwyciężony pociąg do kobiet, które tak ja nie mają w sobie nic kobiecego. Otóż aktorka o której wspomniałam także mi się oświadczała ciągle oświadczała z miłością, ale raz miałam dosyć —
Takich wypadków miałam kilka podziwiałam naturę ludzką np. byłam u młodej 18 letniej panny, która wiem że się puszczała, zaczęła mnie kokietować. Udawałam, że nie rozumiem. Przyszła do mnie i wprost oświadczyła że pragnie miłości kobiecej chciałam Jej zawołać syna zaproponowałam, po kilku niefortunnych próbach przestała u mnie bywać. Bywała u mnie pewna dama codzień, raz robi mi alarm z uśmiechem że zdrada, bo drzwi zamknięte na klucz, oburzyło mnie bo ani mi się śniło, powiedziałam Jej, że ma pewno starego męża, zdziwiła się że zgadłam, była bardzo piękna, ale również się obraziła i przestała chodzić, tak kobiety szukają wrażeń.

Raz przyszły do mnie dwie szykowne angielki, Matka z córką, obydwie wysokie czarno ubrane z dobrej sfery towarzyskiej. Po udzieleniu rady położyły mi 25 kop. powiedziałam im, że albo biorę za poradę albo nie, były tak uszczęśliwione, że mi podziękowały mi, pieniądze schowały i raz jeszcze wróciły z sieni zapytać się o coś, kobiece skąpstwo. Pyszne są matki albo żony w stosunku do obcych kobiet. Massowałam rękę jakiemuś Panu, on był stary, ona młoda, przy pierwszem massażu assystowała żona, zapewne chciała się przekonać czy ich, tj. nas można samych pozostawiać o mnie być zazdrosną, drugiego dnia widziałam małą dziewczynkę, myślałam, że to przypadkowe, ale powtarzało się to codzień pilnowała pod pozorem, że kurz ściera. W innym miejscu massowałam starego, który był wstrętny w obejściu, chciał, żebym mu zapinała bieliznę, żona również pilnowała, kiedy powiedziałam, że to do mnie nie należy, obraziła się i odprawiła mnie. Przyszła do mnie pewna dama, która nie chciała usiąść na krześle, bo Jej się zdawało że Jej to ubliży. U siebie bardzo grzeczna i gościnna, miała syna 18letniego, który czasami przy śniadaniu rozmawiał ze mną. Dostałam admonicyą, że syn jej jak ja mam przyjść nie wychodzi z domu, ubawiło mnie to szczerze. Po roku praktyki nabrałam doświadczenia i zaczęłam być ostrożniejszą w robieniu znajomości i podejrzliwą względem ludzi. Pewnego popołudnia przychodzi do mnie śliczny chłopiec, elegancki, znany w świecie artysta, o którego kobiety się biły, przedstawia mi się i zaczyna ze mną flirtować, odrazu go zdemaskowałam, żeby się nie stawał śmiesznym ze mną, bo to szkoda czasu,

że bywam razem z Jego Ojcem w towarzystwie, stokrotnie mnie przepraszał, i taki który ma tyle pięknych i młodych byle zpudnica nie może zapomnieć, że jest mężczyzną. Zjawia się u mnie w grubej żałobie dama, znana w świecie literackim, pewna siebie, okazując mi szczęście że przyszła, że przyszła, i patrząc jakie wrażenie zrobi na mnie wyjawienie Jej nazwiska, jakkolwiek zrobiło na mnie, udała że mnie to nic nie obchodzi, i powiedziałam, że dzisiaj więcej mówić nie mogę, bo niemam czasu. Kobieta ta tak jak jest znana w świecie naukowym również jest znana z złych obyczajów. Z początku, starałam się tylko odrobić swoje i po za tem nie mieć żadnej z nią styczności, ale nie taki straszy djabeł jak go malują. Przyzwoitem i eleganckim obejściem, wykształceniem i intelligencyą potrafiła mnie tak ująć, że przekładałam Jej towarzystwo, od towarzystwa najmoralniejszych kobiet. Codzienna obcowanie z nią przez rok cały było tylko z korzyścią dla mnie, nauczyła mnie poznawać ludzi, doskonały psycholog. Błędne przekonanie, że takie towarzystwo demoralizuje, raczej kształci, tem się różni od dam wielkiego świata, że nigdy nie używa żadnych dwuznaczników, ani nie prowadzi rozmów erotycznych. Zwykle rozmowa nasza była zprawozdaniem z przeczytanych książek, o sztuce itp. Kobieta ta by mogła być przykładem dla niejednej która ją obgaduje, pracowita jak rzadko. Nigdy nie siedzi z założonemi rękoma. Rano g. 9. w łóżku obłożona pismami. Pończochy sama sobie ceruje i nie wyjdzie, by nie zeszyć rękawiczek jak to wiele dam robi.

Przychodzi do mnie panna lat ? _ trudno oznaczyć, może mieć 30 albo mniej, albo więcej, wykrygowana przesadzona, siedzi godzinami, nie płaci nigdy, ja bywam księdzem i lekarzem, wszyscy mi się zwierzają ze swoich bólów nie tylko fizycznych, ale i moralnych, zaczyna mi opowiadać jakie wrażenie robi na nią mężczyzna, gestykuluje, mówiąc skacze do mnie, jak jej zaprzeczę chcę się rzucać na mnie, ale ja się nie boję, trzymam ją wzrokiem, otóż radzi mi się czy ma iść na utrzymanie do pewnego jegomościa, bo bez mężczyzny żyć nie może, zrobiłam Jej uwagę, że musi się w takim razie wyrzec zamążpójścia, zastanowiło ją to, chodziła jakiś czas, wywnętrzała mi się, naturalnie darmo, poznałam, że biedna histeryczka trzeba i takim ulżyć. Przychodzi jakaś damula z kuferkiem i prosi koniecznie żeby Jej twarz wymassować, nie chciałam się zgodzić, nie pytając się o pozwolenie usiadła przy toalecie rozczesała się, na usilne prośby wymasowałam Ją, odchodząc powiedziała mi, że jak drugi raz przyjdzie to mi zapłaci, służąca miała racyę, że zamiast iść do cukierni czekać na pociąg wolała darmo, naturalnie że ją w życiu więcej nie widziałam, a jak by to wyglądało ordynarnie, gdyby się upomnieć o zapłatę z góry, wiele razy mnie oszukano! Parweniusze to straszna klassa, gdzie poszłam … od ostatnich i na tem się kończyło. Najmilszy stosunek jest z rossyanami, są delikatni otwarci, serdeczni i gościnni, nie wiem czy dla nas polaków, ale arystokracya rossyjska jest uprzedzająco uprzejma. Pół świat to najnieszczęśliwsze istoty, tak smutne zawsze. Bywałam u jednej hiszpanki, cudownie piękna ale

taka blada szansonistka²⁵, zaraz opowiadają kto jest jej ami ale taka zamyślona, smętna, marzeniem Jej było wrócić do kraju i tam wyjść za mąż, bo ma narzeczonego. Przychodzę do szansonistki, francuzka, takie to wiotkie jak gałęź, blade, śliczna buzia, ale kości i zkóra, nerwowa boli Jej nie można dotknąć. Utrzymanka księcia A. Gdyby to była polka nie zpojrzał by, bo buzia jak obrazek Greuza²⁶, ale to pewna dziewczyna uliczna paryzka, ta ręka bez paznogci, z pokłótemi palcami od szycia. Spojrzawszy na tę dziewczynę żal mi się jej zrobiło, tyle było smutku w Jej twarzy, pytam Jej się czy jej mam mówić pani, ona mi mówi, że jest demoiselle au coude²⁷. Powiedziałam Jej żebym jej sto rózg kazała dać, „ach nawróć mnie pani klęknę przed Panią, co ja mam robić: nic nie umiem, od 10 roku życia robię la noce²⁸, opiekun mój zrobiwszy to zawiózł mnie do Paryża i pozostawił na bruku, dziś mam 24 lat, a jestem tak strasznie zdenerwowaną, niewolnicą, dnia ani nocy niemam spokojnej, eksploatują mnie na każdym kroku. Przychodzą koleżanki biorą pieniądze, biedne istoty na prawdę robią wrażenie ofiar, grzeszą ci je potępiają, nie wiedzą jakie warunki życia one miały, że mają takie potworne życia, serce one mają złote, i szacunek ogromny dla porządnych kobiet. Nasz półświat jest inny, pełen cynizmu, wyrafinowany. Tamta biedaczka zapewne w Paryżu chodziła po ulicach, tutaj bielizna koronkowa, matinki, komfort, taka nikła, skromna, nie umiała się zastosować do tej roli. Jedną tylko znałam mądrą. Wezwano mnie do Bristolu do p. S. wiedziałam że to była tutaj sławna z brylantów i koni znana kurtyzana.

Jeszcze nie byłam pewną czy to ona, niepozorna, maleńka, nawet nie ładna w przepysznym peniuarze różowym panna służąca z nią, cała służba nazywa ją jaśnie pani, jakie to nizkie, wiedzą kto ona jest, ale im imponuje rubel, ale jak zaczęła ze mną rozmawiać i powiedziała że jej służąca małpa taka, wiedziałam że się nie omyliłam, dałam Jej do zrozumienia że wiem kto ona jest i pytałam Jej jakim zposobem doszła do tego czem jest, odpowiedziała mi: rozumem, ja nie chodzę do gabinetów, a przyjmuję u siebie, jestem zawsze trzeźwą, a te bydlęta można wycisnąć jak gąbkę, a potem się puszcza, jedna mądra.
Przyszła raz do mnie kobieta niemłoda z jakimś dziwnie błędnym wzrokiem, łapała mnie chwilami, aż jej się bałam, otóż opowiadała mi że była żoną gubernatora w Syberyi, ale trzy czy 4 razy w życiu miała stosunki z mężem, dopiero jak przyjechała do kraju dowiedziała się, że to tak rzadko nigdzie się nie odbywa i ztąd rozpacz po utraconym raju. Jakaś kobiecina przyszła, która chciała się od stóp do głów odświeżyć, godzinę ją złuchałam, ale ponieważ na to wszystko już było za późno, bo ja kwiat zwiędnie i listki opadną na to nie można nic poradzić, żeby ją nie dotknąć wszystko znalazłam u Niej w najlepszym porządku, za dobre słowo chciała mi koniecznie zapłacić, no ale naturalnie nie przyjęłam. Był czas, że byłam ogromnie zajętą. Przyszedłszy do domu zastałam adres do p. G. Pojechałam nazajutrz w pałac na Krakowskiem przedmieściu, byłam pewną, że ten pan wzywa mnie do swojej żony. Otwiera mi groom²⁹, kawalerskie mieszkanie

Wychodzi śliczny student, Mademoiselle êtes vous manicure?³⁰ nie wiem dlaczego, ale wszyscy biorą mnie za francuzkę, nawet francuzki, które bywały u mnie zauważyły, że mam typ francuzki. Młodzieniec ów zaraz zdjął mundur i włożył surdut odwróciłam się, udałam, że nie widzę, jakie to przykre takie nie poszanowanie kobiety, ale nie wiedziałam, że idę do kawalera cofnąć się nie mogłam, prude³¹ także śmiesznie byłoby udawać, paliły mnie dwuznaczne uśmieszki grooma, godzinę wytrzymałam ogniową próbę, ale kiedy mi zapłacił, powiedziałam, że mniej wezmę od Niego, ale proszę by przychodził do mnie. Tego samego wieczoru pod jakimś pretekstem zjawił się u mnie student jakiś, po rozmowie poznałam że przysłany na zwiady przez tamtego. I taki śliczny i bogaty chłopiec który by nie jedną uszczęśliwił, gdyby się na nią zpojrzał, probował byle gdzie. Długo go trzymałam w mniemaniu, że jestem panną, co go to obchodziło, płacił mi dobrze, zaprzyjaźniliśmy się, taki elegancki dobrze wychowany, mówił, że jestem doskonałą kozerką³² i lubi palące kobiety, ale bał by się z taką ożenić. Uważał mnie za Doktora, opowiadał mi wszystkie swoje przygody, chłopiec miał lat 22 a był tak ztrasznie zdeprawowany. W dwa lata potem przyszedł do mnie po skończeniu uniwersytetu, oznajmić mi że się żeni. Biedna ta żona, pewno wybrał gąskę. Wezwano mnie do żony doktora, ja znałam tę panią dawniej, ale ona nie wiedziała kto ja jestem, po dwóch miesiącach, zawiązała się między nami serdeczna przyjaźń, która trwała lat 11 tj. do jej śmierci. Przyjaźń, ale nie zdawkowa, dzieci nasze również się znały i kochały. Kobieta ta żyła w zbytkach, mąż pozornie, czy rzeczywiście, nie wiem, otaczał ją taką miłością jak rzadko, synów już miała dorosłych, cieszyłam się, że natrafiłam na porządną kobietę, bo jak zaczęłam poznawać ludzi, porządnych kobiet w znaczeniu moralnem jest mało.

Otóż byłam jeszcze bardzo naiwną w doświadczeniu życiowem, ale zaczęłam sobie zadawać pytania dlaczego się niektóre kobiety upiększają? jedne z kokieteryi, inne dla mężów te są najrozsądniejsze i te są prawdziwie uczciwe kobiety ale tych najmniej rozumnych. Po bieliźnie także można poznać kobietę, no ale jakkolwiek ta nosiła jedwabne garniturki pod spodem, myślałam że z elegancyi. Zadawałam sobie pytanie dla czego ta się upiększa? śliczna kobieta, pełna życia oczy świecące jak u młodej panienki.Otóż raz pewna pacjentka zapytała mi się czy bywam u Dr … która ma taki wspaniały buduar? rzeczywiście był niezwyczajny, ściany obite materyałem sufit z materyi niebieskiej, cały plisowany, na wiszącej lampie gołąbki, wypchane, kominek po którym pięły się węże, gady, palmy w  półcieniu, półkanapki, jednem słowem cacko. Pacjentka ta zaczęła się śmiać, mówiąc mi, że kochankiem D-wej jest telegrafista, wymieniając imie i nazwisko tak mnie to oburzyło, że powiedziałam każdy po sobie sądzi, zawołała męża, który to potwierdził, o naiwności, natychmiast pojechałam do d-wej oburzając się na niegodziwość ludzką co o niej mówią, powiedziała mi spokojnie to nie prawda, ale ja zaczęłam teraz badać, przypomniało mi się że raz mnie prosiła mnie o miejsce dla młodego człowieka, tego samego, by nikomu nie mówić bo mogą sobie co pomyśleć, wówczas jakoś mi dziwnem zdawało, ale teraz zrozumiałam, ciągłe jej tajemnicze wyjazdy potwierdziły niby niegodziwość ludzką. Kobieta starsza mając kochanka, jest straszną, każdej młodszej zazdrości, podejrzywa Ją, rzuca kalomnię³³, dopuszcza się czynów zbrodniczych, by nie stracić ukochanego, jeżeli się młoda spojrzy na niego, w najlepszej istocie wyrabia się charakter

okrutny, mściwy, podejrzliwy, nie wierzący nikomu, bo wiecznie sama kłamie by zmylić czujność domowych. A jednak ja tej kobiety potępić nie mogę, a raczej żałowałam ją, przy jej dostatkach, była tak nieszczęśliwą, zależną od synów, którzy ją za nic nie mieli, bo wiedzieli o tem, żyjąca w wiecznem kłamstwie. Wielu fałszywym przyjaciołom musiała się za to okupywać, wiele razy chciała się targnąć na życie, kiedy jej kochanek miał się żenić, ona go kochała miłością prawdziwą, bo kiedy chciał się żenić, do nóg padła matce tej panny, że to ona go kocha, a on zdaje się był na jej utrzymaniu, to była jego miłość. Ta kobieta wiecznie była w długach kłopotach zmartwieniach, mogąc żyć bez troski. Ta miłość ją zgubiła, a jednak w najcięższej chorobie tylko mówiła o nim i chciała go widzieć. Przez tyle lat naszej znajomości udawałam, że o niczem nie wiem, i ona nigdy ze mną o tem nie mówiła, bojąc się widać bym nie straciła dla Niej szacunku. Kiedy się tak pomyliłam przekonałam się, że ze świecą trzeba szukać porządnych kobiet, więcej się teraz dziwię jak kobieta jest uczciwa niż nieuczciwa. Są i amatorki kwaśnych jabłek³⁴, ale niema na nich amatorów. Wezwano mnie do pewnej właścicielki domu, była tak strasznie chuda, że bałam się jej dotknąć, wiek między 30–40 wtajemniczyła mnie zaraz w swoje życie, że niedawno wyszła za mąż po raz drugi, mąż zbił ją pierwszej nocy, bo się napocił namęczył bez skutku, on dowodzi że jej wina, ona że jego, a ona rozpacza, że ona to tak lubi, że jej bez tego tak tęschno, a mąż ją więcej nie chce i chce rozwodu. Zazdrość u kobiet bywa szalona. Jednego razu przyszły do mnie dwie przyjaciółki umówić się o cenę i godzinę, miały razem u mnie bywać. Nazajutrz przyszła jedna z nich prosząc mnie

by nie mówić przyjaciółce, że ona bywa u mnie. Drugi raz prosiłam jedną z moich pacjentek, by mi powiedziała nazwę perfum, które używa, bo jedna Pani chce sobie kupić takich „po co ona ma mieć te co ja” odrzekła i nie powiedziała. Przyjeżdżał do mnie pewien pan, jak mówił o kilka mil od Warszawy, dawał mi zawsze rady, raz mi przywiózł narzędzia paryzkie do manicure, ale żeby o tem nikomu nie mówić, dziwnem mi się zdawało przyjąć od nieznajomego człowieka, powiedziałam, że powiem właśnie wszystkim, bo tak mało jest dających, i dziwnem mi się to wydało trzymać to w tajemnicy; jednocześnie przyjeżdżała do mnie jakaś pani, zaraz jej powiedziałam o tem. Wychodzę siedzą razem w dorożce, dowiedziałam się że to małżeństwo; czy to zakłóciło ich spokój, nie wiem dosyć że ich więcej u siebie nie widziałam. Mieć do czynienia z dobrze wychowanymi ludźmi to się jest zawsze mniej obrażonym jak z gminem. Przyszedł do mnie stary jakiś …, by mu massować nogę, ale nie wiedziałam że to tylko pretekst, bo nie byłam jeszcze w takim wypadku. Kiedy zaczęłam massowanie w okamgnieniu rozebrał się do koszuli; i gdyby nie moja siła, byłby wykonał ruch moją rękę zgodny z kodeksem, ale nie moralnym, natychmiast wyszłam z pokoju i przeczekałam póki się ten pan przypuszczalnie mógł ubrać i kazałam go wyprowadzić służącej. Wtenczas byłam rzeczywiście wściekłą, że człowiek który mnie nie zna w życiu nie widział, na pewniaka idzie, że zapłaci i zabawi się. W dwa miesiące potem, służąca powiada mi, że jakiś pan jest w kuchni, który ma do mnie interes, było to wieczorem, kazałam wejść frontem, patrzę ten łotr bezczelny, nie zraził się ośmielił się przyjść raz jeszcze, myśląc, że się uda, albo że się wtenczas droczyłam, zachowałam zimną krew, udałam jakbym go w życiu

pierwszy raz widziała, i najspokojniej dałam mu adres doktora do którego ma się udać, bo ja mężczyzn nie massuję. Naumyślnie byłam się zapytać doktora, mówił mi że to są, zpecjaliści od masażystek taki do niego nie pójdzie. Świat teatralny jest najweselszy, to są jedyne kobiety, które są po za teatrem naturalnemi, wesołe, szczere, otwarte, serdeczne i gościnne. Większa część żon przychodzi w sekrecie przed mężami, czasem wychodzi tragedya, czasem komedya i ta pani, która zatraciła swoje nazwisko jest nieraz w przykrem położeniu; nazwisko moje, zapewne tają przed służbą, bo się boją, że jest zanadto kompromitujące. Jedna dama przychodziły, do mnie na massaż twarzy, dwie jej siostry, nawiasem mówiąc, nazywały ją głupią, bo się obydwie puszczały, a ona nie miała żadnej awanture, otóż raz mąż jej wpadł do mnie, zastał ją u mnie i zrobił awanturę, wyrzuciłam ich oboje za drzwi, bo ja nie robiłam tego w sekrecie i miałam pozwolenie urzędu lekarskiego. Żony umieją zmylić czujność mężów, w parę dni potem ta dama się znowu zjawiła, wżaden sposób nie chciałam przyjąć, ale przepraszała mnie i prosiła, że mąż już nie przyjdzie, bo nie wiedział i chodziła, chodziła a on pewno jej wierzył, że więcej do mnie nie przyjdzie. Byłam wezwaną do pewnej żony lekarza rosyjskiego, jest to praktyka nie bardzo wesoła, bo nie brałam pieniędzy, massowałam jej siostrę. Na drugi dzień prosiła mnie doktorowa by przyjść rano, bo mąż wyjedzie, a nie chce, by on o tem wiedział. Wchodzą obydwie, rumienią się, mięszają, doktór jest, była sytuacja tak komiczna, nareszcie doktór dowiedział się o co idzie i sam pomagał mi do przyrządzenia maski. Oszukiwać mężów

umieją panie znakomicie. Przyjechała jakaś pani z mężem z Nissy. Mieszkali w Europie Umowa było wobec obojga o massowanie brzucha, on zwykle siadał około okna, ja massowałam ją w łóżku za parawanem. Zaraz na drugi dzień umówiła się ze mną o massaż twarzy, a przed nazywało się to brzuchem. Już to kobiety zawsze kręcą, nigdy wprost nie powiedzą po co przyszły, albo niby dla kogoś, targują się jak za Żelazną Bramą³⁵, a ja spokojnie słucham i nigdy nic nie opuszczam. Albo trafiam w słabą stronę, może Pani jest pracującą, wtedy już się przestaje targować. Często oszukują i nie dopłacają. Pod tym względem daleko przyjemniejszy jest stosunek z mężczyznami, nigdy się nie pytają aż po zkończeniu, a często więcej płacą jak się zażąda. Pochodzi to pewno z tego, że kobiety same nie zarabiają i z natury są oszczędniejsze, na rzeczy których nie widać na nich, bo naprzykład na puder nie żałują. Jakiś czas bywała u mnie kobieta b. elegancka z dobrej sfery, dobrego wzrostu, ogromnej tuszy, zawsze elegancko ubrana, jednem słowem grande dame³⁶. Jednego dnia przyszła do mnie i widziałam że słabnie, pytam Jej się czy czasem nie z głodu, bo kobiety często bywają zagłodzone, dowiedziałam się że nic nie miała w ustach (była g. 2 pp) jeszcze nic nie miała, ofiara szyku, chciała zchudnąć. Po kilku latach zjawia się u mnie ta sama dama, robiła wrażenie warjatki, nie uczesana, na głowie chustki i opowiada mi, że miała narzeczonego, i raz zobaczyła, że koło kącików ust robią jej się zmarszczki, nawet trudno to dostrzedz, bo twarz pełna, otóż od tego czasu nie pokazała się narzeczonemu i chciała się powiesić, jeżeli doktór jej tego nie usunie, na prośby syna sławny chirurg K. podjął się tej operacji, naturalnie zmarszczki nie usunął, a szramę zrobił około nosa. Dwa lata jeździła za granicę, kosztowało ją ta

folie de beaute³⁷ 8 tys. rubli i jedyną nadzieję miała we mnie, naturalnie nie mogłam ją łudzić, wyszła ze spuszczoną głową. Widocznie to wiek przejściowy, wywołał. Dwa laty już biedna nie śpi. Obiecywała mnie Bóg wie co za leczenie, ale czyż mogłam korzystać z jej warjacji, może ktoś mniej skrupulatny, by to zrobił jak się przekonałam.
Przyszła do mnie jedna panienka z Pragi³⁸ obsypana cała krostami, mówiła, że się leczy od lat kilku, lekarstwa ją massę kosztowały, jeździła do Częstochowy, różne cudowne środki jej dają nic nie pomaga, ale jeżeli ją wyleczę, całe życie mi będzie wdzięczną, na to się nigdy nie liczy. Posłałam ją do doktora, by jej dał lekarstwo wewnętrzne, a po kilku miesiącach, ani krosteczki nie zostały, tylko naturalnie w miejscach gdzie były krosty cera nie była czysta jeszcze, jakby sine plamki, otóż po skończonej kuracji, robiła mi wymówki, że ma nie czystą cerę, o krostach zapomniała, wdzięczność ludzka, na to się nie liczy, tylko ma się własne wewnętrzne zadowolenie. Przychodził do mnie bardzo elegancki, dobrze wychowany pan, tuberoza w butonierce, siedział najmniej z godzinę, przychodził dwa razy na tydzień, więcej niż tego wymagała potrzeba, ciągle mi mówił, że szuka kogoś do współki, nie wiedziałam co to wyrażenie znaczy, nie był już tak młody, chociaż bardzo się mógł podobać, wyśmiewał razem ze mną błędy arystokracyi, ale nie wiedziałam, kto jest? radziłam mu by się ożenił z pewną bankierową wdową żydówką, wtenczas dopiero błękitna krew się odezwała, chociaż to był żart z mojej strony. Na drugi dzień, przyszedł pewien dygnitarz rosyjski, polecony mi przez księcia wymienił nazwisko, powiedziałam, że takiego nie znam, zmięszałam się ogromnie, ale książe już się więcej nigdy u mnie nie zjawił.

W praktyce mojej dowiedziałam się, że mam oczy które kuszą o czem nigdy nie wiedziałam, bo mnie to nie obchodziło i elektryczności tyle w ręku, że przy dotknięciu byłam niebezpieczną dla kobiet i mężczyzn. Z tego powodu nieraz miałam przykrości. Jedna bardzo przyzwoita kobieta, naturalnie wdowa, kiedy ją massowałam, cała się czerwieniła i łapała mnie za nogę. Aktorka jedna jak raz u niej byłam wieczorem, o mało mnie nie zadusiła, że mam w sobie coś męzkiego, „jestem do dyspozycyi Pani powiedziała „cóż kiedy niemam zpodni odpowiedziałam. Również druga aktorka raz podstępem mnie zwabiła i zamknęła mnie na klucz, że mnie nie puści na noc do domu, aż jej zagroziłam awanturą, żeby się wydostać do domu, dla mnie one wszystkie obojętne były, bo raz tylko jedna mnie potrafiła zkokietować.
Miłość kobieca jest inna, ma więcej ideału. Zawezwano mnie do p. K dziwiło mnie że wszedłszy, nie zastałam jak zwykle bywa Matki a córkę. W salonie nieład, chociaż elegancko urządzone, miednica wyszczerbiona, panna piękna kobieta lat około dwudziestu kilku, imponująca postawa, szatyna, pieszczocha, ciągle mnie łapała za ręce, pieściła się w mowie, mówiła, że chce wstąpić do Teatru, odmawiałam ją że tyle pokus, szkoda jej, ale ciągle nie wiedziałam kto ona jest? do jakiej sfery towarzyskiej należy, nikogo nigdy, oprócz niej w domu nie widywałam, nawet służącej, a że nigdy nie miałam zwyczaju wyjawiania nazwisk swoich pacjentów, nie mogłam się od nikogo dowiedzieć. Raz zadała mi pytanie, na które wahałam się odpowiedzieć tak idealnie skromnie wydającej się pannie, chodziła do szkoły dramatycznej.

Wstała i w traicznej postawie dobitnie powiedziała „Schylam czoło przed cnotami, ale nią nie jestem”. Stanęłam jak posąg i bez słowa wyszłam, ale dostałam zawrotu w głowie, szumu w uszach, podobnie za całego odezwania się i tak otwartego przyznania się do grzechów nie słyszałam, dzisiaj, pochwaliłabym ją za to, wtenczas zrobiło to na mnie za wielkie wrażenie, jeszcze byłam za czysta za mało obcowałam z kobietami w ogóle bo w towarzystwie dużo jest również takich, tylko nie przyznają się do tego. Mnie się zdawało, że tak nieczysta istota mnie się tak poufale dotykała, to mnie coś z tego ubyło. Wrażenie było takie silne, że nie mogłam wrócić do domu, aby z tego się otrząsnąć poszłam Nowym Światem, zpotkałam brata³⁹, zwierzyłam mu się z tem, szczerze się ze mnie wyśmiał, że to znana kokota i czuję się zapewne obrażoną o to że ją nie wiedziałam. Na drugi dzień kiedy do Niej przyszłam, znalazłam się w kłopotliwem położeniu, byłam grzeczną, ale widocznie inną, bo zastałam bilecik od Niej, że przerywa kuracyą. Tak trzeba zatracić swoje ja zupełnie i umieć panować nad sobą, żeby nie stracić klijentelli, ale czy to możebne, jak się wie, być w poufałym stosunku z kokotą, grzeczną tak, ale nie każdej to wystarcza. Wezwano mnie raz do pewnej rossyanki. Kiedy weszłam zdumienie moje nie miało granic. W Warszawie takich mieszkań się nie spotyka. Jakieś drewniane komórki, niby dwa pokoiki, niby poddasze, drzwi zamykają się na haczyki, chociaż to Marsz. ul.⁴⁰ bieda na każdym kroku, nieład, wszystko pêle mêle⁴¹, sypialny jakoś upstrzony, dzieci pełnią funkcyą służącej, sama pani młoda

razi w tem środowisku elegancyą stroju. Intrygowała mnie dla czego ta kobieta się upiększa? W kilka dni potem, jak każda nie pytana opowiada o sobie, mówi mi że pomimo że to zabronione, jest rządcą trzech domów. Kwestya rozwiązana. Kobieta ta odejmuje sobie od ust by utrzymać świeżość cery, byt swój okupuje sprzedaniem swego ciała, ten fakt chyba można tem tłumaczyć że bieda Ją do tego zmusza. Cały półświat upada z miłości, zwykle mając lat 16 każda mi tak opowiada kocha się uwodziciel obiecuje się żenić, wierząc uwodzicielom upadają potem co pozostaje tym biednym dziewczętom, c’est le premier pas qui coûte⁴², puszczają się następnie z przyzwyczajenia do tego życia fizycznego. Czyż je można potępiać? Ofiary zepsutej młodzieży, która dla zaspokojenia chwilowej przyjemności, nie pomni o tem, że unieszczęśliwia swoją ofiarę na całe życie, ale ją potem jeszcze potępia i pogardza nią. Są i tacy przyszedł do mnie młody dragon⁴³, kocha się w Polce i wmawia sobie że ma jakieś braki żeby mu usunąć, na moje argumenty przeczące przystaje pod warunkiem, że mu dam jakiś złoik kosmetyku, bo inaczej wyjść odemnie nie może, po wzięciu kremu był uszczęśliwiony, w jakim celu to zrobił dla czego przyszedł, nie wiem? Albo jakiś młody człowiek zjawia się u mnie że ma parę wągrów, żeby mu je zniszczyć, płaci za trzy wizyty z góry i po pierwszej wizycie więcej nie przyszedł. Są i takie osobniki. Pewna dama już nie młoda, przyszła do mnie, że mi zajmie pół godziny czasu i da mi 2 rss jeżeli jej postawię

djagnozę dobrą co jej jest w nogę, bo jeździła po zagranicach każdy lekarz stawia inną djagnozę, co Jej zależało na tem niewiem, widocznie nie miała co robić z czasem i pieniędzmi. Kobieta zwykle dużo mówi, ja mam zwyczaj cierpliwie słuchać. Z opowiadania Jej dowiedziałam się jakie przypuszczają choroby, łatwo mi było z mojej własnej praktyki zrobić djagnozę, położyła mi z ukontentowaniem 3 rss, że trafiłam w Jej myśl. Więcej takich ludzi, którzy tak suto opłacają swoje urojenia! Głupota ludzka niema granic dochodzi do zenitu.
Nieprzyjemność z pacjentem i znowu refleksya, że uczciwością daleko nie zajdę, dla mężczyzn nie trzeba być młodą i ładną, ale tylko temi drogami można coś zrobić. Niemam za złe innym, nie poczytuję sobie za zasługę, bo niemam tego fizycznego pociągu, który nazywają miłością, ale ten jedyny mógł by mnie naprowadzić na złą drogę, ale pieniądz nigdy! Rubel w tej chwili to majątek, ale dla rubla miałabym robić źle, to w takim razie mogła bym i oszukiwać, bo wszystko jaki to zarobek niegodziwy, tembardziej stracić to co jest jedynym skarbem kobiety, szacunek ludzki, i nie módz się śmiało zpojrzeć w oczy własnym dzieciom, zwierzęcej skłonności nigdy nie miałam, ale mężczyźni zupełnie tego nie rozumieją, szczególniej mężatkę mogącą się bez nich obejść. W początkach mojej praktyki polecono mnie pewno powadze lekarskiej. Zajął się mną tak szczerze i serdecznie, przypisywałam to zajęciem się tej nowej gałezi sztuki lekarskiej, przysyłał książki, służącej szczegółowo się o mnie wypytywał, myślał, że jestem panną, ona go pozostawiła w błędzie znajome moje i jego śmiały się ze mnie, że nie wiem w jakim celu bywa, kiedy przyszedł do dom mnie obejście jego było tak dziwne, a moje również, bo wiedziałam jaki

cel jego odwiedzin, tembardziej, że byłam sama jedna w domu, i w tej chwili jak dzieci weszły pozwoliłam im wejść do pokoju, co nigdy naturalnie nie miała miejsca. Zmięszał się wyszedł, na drugi dzień dostałam list żegnam, przyjacielem zostaje na zawsze, zajęcia nie pozwalają mu przyjść, ale kiedy go potem widziałam, udał, że mnie nie zna. Panowie są tak zarozumieli, że jak nieudaje im się co postanowią albo się mszczą, albo się obrażają. Listy dostawałam z różnemi propozycyami i głupiemi pytaniami. Jeden naprzykład pisał, że chce się uczyć massażu praktycznie w wieczornych godzinach, co to miało znaczyć do dzisiaj dnia nie wiem. Raz znowu dostałam list od pewnego zbankrutowanego, jak pisał młodego człowieka, który opisywał swoje zalety, i mnie jako mającej tyle znajomości, żeby mu wyszukiwać jako starszą kobietę – do której chce iść na utrzymanie, podawał swoje warunki i t d i dał mi randkę w Świdrze, najgorzej mnie rozgniewał koniec gdzie pisał, „nasz znak chustka przy ustach jak byśmy na prawdę znali i jak bym się czemś podobnem trudniła, w pierwszej chwili byłam tak oburzoną, że chciałam list odesłać do prokuratora, ale mnie odradzono, posłałam kuzyna, i rzeczywiście jakiś młody godzinę chodził po trotuarze i za każdą wchodzącą kobietą przystawał w oknie mleczarni. Postęp czasu równo uprawnienie. To było jeszcze delikatnie, bo jeden wprost mi powiedział z miłym uśmiechem, że kobiety palące są namiętne itp. madrygały, aż go doprowadziłam do porządku. Jeszcze inny wezwał mnie do siebie, ale pod warunkiem, że będę bywać u niego o g. 7 rano. Tak trzeba być przygotowanym na wszystko, i tak umieć odpowiadać, by nie dać poznać, iż się jest obrażonym. Damy znowu wchodzą z kpinkami niby, niby dla żartu, bo się wstydzą, aż się im powie grzeczną niegrzeczność. Jedną np. zdaje się,

hr. … poznałam po liberyi strzelca, młoda panienka wpadła jak bomba, zażądała czegoś zapłaciła i uciekła, było to jakby jakiś zakład, albo ciekawość. Jakże się niektóre kobiety zmieniają, kiedy czują, że młodość odbiega. Przyszła do mnie dama z najwyższej sfery rosyjskiej, ale polka, pomimo przepychu i zbytku jaki u niej panował, nie raził ją zkromny apartamencik, zwykle przychodziła zama po mnie, słodka, skromna, anielskiej dobroci, u siebie w domu również gościnna, jednem słowem typ Matki żony. W trzy lata potem przyszła do mnie ta sama anielska postać, ale jakaś inna, dzisiaj Jej cała myśl skierowana ku temu by się podobać, nawet gors muszę sztucznie utrzymać w dawnej świeżości, biedna, chce te parę lat ostatniej młodości jak najdroższy skarb oszczędzić. Ogromną sympatyę miała dla Polaków i jakkolwiek dzieci nawet nie umiały po polsku, wychowane jak dzikie, ona nie czuła się u siebie, że wyszła za rosjanina. Znowu kilka lat potem zjawiła się u mnie, przyjechawszy do Warszawy, znowu inna kobieta, było to w czasie wojny japońskiej, stała się taką patryjotką rosyjską, wyraz twarzy ostry, i uniosła się mówiąc o rezultacie wojny tj. o wzięciu Portu Artura „Mucha porwała się na słonia” z najwyższem oburzeniem. Pokazało się, że ta mucha była silniejsza od słonia. Pewnego razu przyszła do mnie dama z towarzystwa, przysłana do mnie przez jednego z sławnych dentystów, kobieta około lat 60. prawdopodobnie sobie z niej zakpił. Ze sfery arystokratycznej, zwykle przychodziła z panną służącą. Wygląd miała ropuchy, w kapelusiku słomianym bébé⁴⁴ twarz poorana czasem jak włoski orzech, może i więcej lat miała, oczy jak królik, włosy, o ile mi się zdaje peruka, i brwi jasno rudawe, naturalnie farbowane, jednem słowem sztuczna maska nic naturalnego, stara wiedźma i ta

chce ludzi oszukiwać, mówiąc, że to chwilowe fałdy twarzy, arystokracya nazywa zmarszczki fałdami, może i trafnie, ze zmartwienia ma zamiar się podobać i wyjść za mąż, tylko ma kłopot, bo żaden mężczyzna jej się nie podoba, każdy by się pewno czuł nieszczęśliwy gdyby jej się podobał nawet za te wysokie summy, które wraz z sercem swym oferuje. Lustra musi mieć fałszywe, i zapomniała dodawania. Są nieubłagane prawa natury od których nikt się uchylić nie zdoła, trzeba im się godnie poddać. Kiedy mam się jej dotknąć, czuję straszne obrzydzenie, cała wysmarowana, lepiąca się, ma we mnie jedną wiarę, nie idzie mi już o zarobienie kilku rubli, bo tak zarabiać to nie satysfakacya, niema się żadnego zadowolenia wewnętrznego, a nawet pewien wstręt do tego, ale czyż można Jej wprost brutalnie powiedzieć w oczy, że za późno, jak by to ona przyjęła? uważała by mnie za źle wychowaną. Prawdy ludziom nie można mówić, zyskała bym sobie wroga, który by głosił o mojej nieumiejętności. Zastosowałam środki te same jak dla innych, ona uszczęśliwiona uczyła się na pamięć, i kazała powtarzać swej towarzyszce, w razie jak ona zapomni, żeby ta pamiętała. Męża miała w domu warjatów, widocznie ztała się omyłka, zamiast ją zamknęli jego, czekała aż on umrze, by wyjść za drugiego, dla tego chciała być piękną i młodą, z jakim naiwnym pięknym uśmieszkiem ona to mówiła, w swej wyobraźni widziała się znowu nie w zimowych latach a wiosennych. Jej z tem dobrze było, żyła nadzieją. Pewna wieczoru weszła do mnie pewna arystokratka wiekowa, te są jeszcze z dawnych czasów, którym się zdaje, że robią zaszczyt progowi, który przejdą, była taką impertynentką i niegrzeczną, że tylko wiek Jej powstrzymał mnie, że nie zadzwoniłam na służącą, by jej wskazać gdzie są drzwi. Czyż ci ludzie myślą, że są z innej gliny zlepieni? dla tego że mają 9 lub 11 pałek w koronie, zasługi ich antenatów.

Czy się prosiłam o ten zaszczyt przyjścia do mnie? Czy te formy stworzone przez ludzi wpływają na koniec naszego istnienia? Czy ta różnica urodzenia majątku ochrania nas po śmierci, od gnieżdżenia się robactwa w naszych mózgach, tak w arystokratyczne jak plebejuszowskie ciała jeden robak toczy w ziemi. Mam słabość do ludzi dobrze urodzonych, ale z wychowaniem należnem temu urodzeniu, bo po wychowaniu poznać kto go rodził. Czem że się będzie w takim razie różnił od parweniusza, którego właśnie brak tego wychowania, i po tem go zawsze poznać. Sam pieniądz nie wystarcza, jeśli osobnik jest surowy i niema tego od kolebki wpojone, jak mówić chodzić, jeść itp.Pewnego razu zjawia się u mnie kobieta młoda, dystyngowana, wykwintnych manier, typ arystokratki, włosy krucze, oczy szafirowe, matowa cera, głos […] dźwięczny, jednem słowem cudowna kobieta. Jaki wzrost, jaka postawa! Zamawia wieczorne godziny. Zwykle wesoła, dowcipna, opowiada o swych sukcesach, niby żartem że flirtuje, żeby jej sprowadzić starego fabrykanta X. za którego mi da […] 1000 ru., naturalnie, że brałam to za żart, bo Co gdyby to było prawdą tak z takim cynizmem tego o sobie nie mówi. Raz prosiłam o zdjęcie stanika, było to koniecznem do leczenia, w żaden sposób tego wieczoru nie chciała, uderzyło mnie to dla czego, przypuszczałam że ma jakiś defekt, bo kobiety są ogromnie próżne. Otóż raz przyszła do mnie hr … cudownie piękna jak statua, pod pozorem, że ma jakieś plamy na ciele, ale więcej z ciekawości, powiedziałam że muszę zobaczyć opierała się ogromnie i nie dziwię się, bo szkaradne miała ciało, chuda, żółto czarne. Ale wróćmy do tamtej. Otóż że bielizna miała zwyczajną, widocznie miała wolny ten wieczór, ale śpilką zapięta koszulę i cały czar prysnął. Poznaje się porządek po dessous⁴⁵. Gdyby ona była pracującą

można by ją było wytłomaczyć, że w ostatniej chwili guziczek się urwał, spieszyła się, ale tak. Kobiety są ogromnie złośliwe mściwe, nie mogła mi tego darować, i z uśmiechem mi powiedziała „pani się także puszczała, powiedziałam jej na to, że drzwi otwarte, znowu się uśmiechając rzekła to żart, ja zaś ze złości massując jej rękę tak ją waliłam, że o mało krew nie trysnęła, ona ani drgnęła, a był to także podstęp i złośliwy z jej strony. Nazajutrz poszłam do mego znajomego doktora, którego ona także znała by się zapytać kto ona jest i jaka jest. Naturalnie musiał być dyskretnym, ale dawał mi do zrozumienia, że to co ja biorę za żart to prawda jest to była nauczycielka, żona agenta handlowego, i dodał śmiejąc się, że wprost odemnie poszła wczoraj wieczorem, do Niego, by mu pokazać jak jej ręka wygląda po moim massażu, on znając jej złośliwy charakter wyśmiał się z tego. Kobieta ta z takim wyrafinowanym cynizmem, ma dziecko, które kocha nad życie, męża, który pracuje ciężko Zimna jak lód sprzedaje swoje ciało z zimną krwią dla fatałaszków. O ile mi się jednak zdaje mąż wie o tem i proteguje to, może się mylę, ale takie na mnie wrażenie zrobiło ich pożycie. Potem prosi mnie by chodzić do Niej, wygląda wspaniale, biały peniuar kaszmirowy, w mieszkaniu elegancko urządzone, ale porządek, nie myliłam się, podają śniadanie, obrus w ażury różnej wielkości, brzydziłam się jeść, bo jak brudno musi być w kuchni. Otóż dama ta nie myślała płacić, a wiem że mąż dawał jej codzień dla mnie pieniądze. Wiem, że na taki charakter liczyć nie można, pierwszy raz w mojej praktyce, upomniałam się listownie o pieniądze, ponieważ

kuracya się skończyła, a owa dama nie zjawiła się więcej. Dwa miesiące kołatałam napróżno, dostawałam impertynenckie listy, że śmiem się upominać. Postawiłam ultimatum, że jeśli się nie zgodzi na zapłacenie ratami, to napisze do męża jej, który jej te pieniądze już dał jak ona mi sama mówiła, a ona pewno niemi zapchała inne długi, których jej pewnie nie brakowało. To podziałało przysłała mi połowę. Takie kobiety są bezczelne i bez ambicji. W jakiś czas potem, wpada wieczorem i daje mi resztę, i wprowadza swego niby kuzynka, który zapewne jej dał te pieniądze. Pan ten myślał że zapewne jest w maison de passe⁴⁶, znalazł się tak impertynencko, że mu powiedziałam niegrzeczność, z drugiej strony nie można mu się dziwić, bo mu pewnie u mnie naznaczyła randkę, mówił do Niej językiem, jakiego nigdy jeszcze nie słyszałam. Ale widząc, że się zanadto posunęła na drugi dzień przyszła się usprawiedliwić, że kuzynek jej ze wsi, prosiłam Ją, żeby mi więcej tak źle wychowanych kuzynków nie zprowadzała. To typ femme de monde⁴⁷, która na patelni Sans Souci⁴⁸ otoczona złotą młodzieżą świeci zewnętrznym blichtrem. W tak pięknem ciele tak brzydka i czarna dusza. Po tych przejściach stała się moim wrogiem, najgłówniej o to że nie chciałam u sibie randek urządzać, nawet próbowała mi psuć opinję, ale trafiła na mego klijenta, który jej charakter dobrze znał. Od trzech lat było moim marzeniem być u pewnej arystokratki hr. …, o której krążyły różne legendy. Ciekawość mną powodowała. Przypadek, a raczej moją wolą skierowany, zrządził, że zostałam wezwaną do Niej. Z bijącym sercem poszłam do Niej będąc uprzedzoną, że jest najdumniejszą w całej Warszawie. Wezwanie było na g. 8 r. Deszcz, śnieg, prawie ciemno, na dworze ślizgawica, że trudno się przez podwórze do pałacu dostać.

Sypialnia prześliczna, w półcieniu, olbrzymia, w kąciku łoże zasunięte kotarami. W pościeli eleganckiej, jedyną kołderką przykryta leży hrabianka. Obrazów świętych pełno na ścianie maleńki rewolwer na stoliku nocnym, na kominku mile drzewo trzaska, dywan tłumi odgłos kroków. Hr. mierzy mnie od stóp do głów, mars na czole, oznaka dumy, surowy egzamin, który doskonale wytrzymałam. Kobieta nie młoda, ale tak cudownie zbudowana, że nie zdarzyło mi się widzieć, a widziałam dużo, mogłaby jej pozazdrościć form nie jedna panienka 16letnia. Leniwa w ruchach, typ kobiety lubieżnej, której to jest celem życia. Tyle temperamentu posiada, że kiedy siedziałam przy Niej przez kołdrę ciało moje było jakby przy najgorętszym piecu. Wkrótce lody się przełamały, mars znikł z czoła, taka słodka kobieta, wrodzonej dobroci, raz jej powiedziałam, gdybym była mężczyzną już by pani pięciu minut nie była panną (od kiedy już nią nie była) szkoda, że pani nie kawaler, a kiedy jej powiedziałam, że całe niebo nas od siebie dzieli, to nie odpowiedziała_ Jej słodycz obejścia taka dobroć i naturalność, delikatność, takiej nigdy i u nikogo nie znalazłam przez czas całej mojej praktyki, prosiła by się nie męczyć, odpoczywać, stołeczek pod nogi kazała mi przystawiać, z przyjemnością do Niej chodziłam, a po 5 tygodniach z prawdziwym żalem Ją pożegnałam, to prawdziwy typ damy dworu. Pisać o wszystkich typach można by zapisać tomy, ale zaczem się weźmie człowiek do pisania po takiem zmęczeniu to i zapomni. Dama pewna, która znana z filantropii i dobrych uczynków i może w gruncie jest dobra, bo mi okazywała tę dobroć, dogadzając mi zawsze, obsypując prezentami i proponując mi w najdelikatniejszy sposób, czy mi nie może czem pomódz, i jakkolwiek cały świat o tem głosi jaka ona

dobra, w moim przekonaniu, jednem wyrażeniem zdradziła się, że ta filantropja pochodzi z próżności, a nie z serca. Miała swoich biednych, którzy dostawali tygodniową pensyę, ona ich nigdy naturalnie nie widziała, wypłacała jej zarządzająca, o ile by biednego mniej upokarzało, gdyby dostała z dobrem słowem od samej ofiarodawczyni, nie czuła by tej poniżającej jałmużny. Ludzie bogaci nie wiedzą, że biednych stać na dumę. Przed świętami, kiedy zarządzająca prosiła, owej filantropki, by coś więcej przeznaczyła nad zwykłą normę dla pewnej rodziny którą stale utrzymywała, by mięso mogli jeść w święta, odezwała się: biedni mięsa nie jedzą” śmiejąc się; to ma być filantropka. Ona nie czuła, że tem słowem zdemaskowała się przedemną i jak nizko upadła w mych oczach. Nie wsalonie ludzi się poznaje. Kiedy się bywam tak często jak ja w jakim domu, staje się domową i ludzie nie maskują się, tembardziej, że wiedzą, że ja nigdy nazwisk nie wymawiam, ani nie opowiadam co się gdzie dzieje, znając moją dyskrecyą, nie krępują się, albo może mnie mają za tak głupią, że ja się nie liczę, co mi daje lepszą sposobność do poznania ludzi. Ztej roli biernej nigdy nie wychodzę – dowiaduję się wszystkiego odemnie ani o mnie nikt nic. Pewnego razu zjawia się u mnie dama okazałej tuszy, imponującej postawy, rr mówi z francuzka jak wszystkie wychowanki z Sacré Coeur, otóż zamawia mnie do siebie do 3 osób, żeby jej zmoderować⁴⁹ cerę, było to w czasie kiedy kilka osób mnie oszukało, wprost więc powiedziałam, że mówi się trzy, a będzie dwie, dama ta nadzwyczaj dobrze wychowana, zdziwiła się, że się nie boję odstręczyć ją swoją rubasznością, ale zmięszała się i powiedziała, że przeczułam bo dama prosi do siebie i brata, kiedy kobiety mają straszną wadę, co mnie

obchodzi do kogo idę, mają długi język, gdyby mniej mówiły, mniej głupstw by wychodziło z ich ust, mniej by się kompromitowały, bo nie naprowadzały by na domysły i tym sposobem na to co chcą ukryć. Przychodzę nazajutrz, elegancko urządzone pełno portretów w sali antenatów, starożytności, pani domu w eleganckim peniuarze, wyperfumowana, coquette⁵⁰, kiedy zjawia się ten mniemany brat, elegancki parvenu⁵¹, dewizka gruba złota na dwie strony, akcent czysto narodowy, raził mnie w tym domu czysto szlacheckim. Gdyby nie była powiedziała mój brat, nie było by to zwróciło może mojej uwagi. Jej bezczelność rozgniewała mnie i powiedziałam jej wprost po wyjściu jego że to żyd. Tłumaczyła mi mąż jej kuzynki krewny. Zaintrygowało mnie to i zaczęłam się dowiedzieć kto on jest. Otóż dowiedziałam się, że to bogaty piwowar dzietny i żonaty. Ona miała również dorastające córka i starego męża, który mało zarabiał, bo majątek stracili. Jak oni się urządzali tego nie rozumiem. Pozory niby były zachowane, bo zwykle jak przychodził, prowadziła go do tego męża który zawsze był wówczas nieobecnym. Udawałam naturalnie, że się niczego nie domyślam, chociaż on zdaje się tem chełpił się i chciał by był się nią popisać. Czasami brałam ją na próbę, i najniewinniej w świecie chwaliłam mu piękne kobiety, wywoływałam w Niej taką zazdrość, że była by się rzuciła na nas oboje. Kiedy miał wchodzić oblewała się cała pachnidłami. On był z nią sans gêne⁵² i przypuszczał, że ja wiem jaki ich stosunek łączy. Dama ta wiecznie oburzona na niemoralność kobiet, dla mnie była z całą przyjaźnią, nawet mi robiła dużo dobrego, ale się do niej przekonać nie mogłam. Nie mogę tego pojąć jak się można puszczać z człowiekiem, tak nisko stojącym

wobec Niej, różniącym się rażąco wychowaniem przekonaniami – robi to prawdopodobnie dla mamony, nie z miłości, a na pozór zdaje się być w nim zakochaną. Ostrożność dobrej reputacyi każe jej nie brać kochanka ze swojej sfery, bo by się to zawsze kiedyś wydało, a ktoby podejrzywał widząc u Niej tego zbogaconego żyda, że to jej kochanek. Każdy sobie radzi jak może. Wydatki dużo dochodów mało, czyż to tak wielka rzecz użyczyć trochę swego ciała, a miała go dosyć, kiedy mu to robi przyjemność, a jej przyjemność materyalną. Prawdopodobnie nie pierwszy to wybraniec. Za młodych czasów można było wybierać. Potrzeba jest matką wynalazków. Na zapytanie pewnej damy, jak się urządza w obec sługi z kochankiem, zostawiając go u siebie na noc; z zimną krwią odpowiedziała mi, że on wychodzi wieczorem, a służąca ma nakazane nie budzić Pani rano, która swój pokój zamyka na klucz. Adonis wraca, o g. 11 adonis wychodzi, a stróż nawet nie wie, że miał w nocy niezameldowanego lokatora. Po licznych doświadczeniach w mej praktyce doszłam do wniosku, że kobiety, szczególniej blondynki są ogromnie namiętne, każde dotknięcie ręką zprawia im dreszcze fizyczne, i chciwe są takich wrażeń. Niezwyczajnie ciekawy typ zjawił się u mnie russkiej żydówki. Kobieta ordynarna, z gminu, gwałtem chce być piękną – a podobieństwo jej do małpy, jak dwóch rodzonych sióstr. Skąpa do potęgi, kombinuje, kalkuluje, aby tanio, ale na to wydaje. Wskazówki dawane jej przezemnie do owej piękności powtarza kilkakrotnie, wyucza się ich na pamięć, po za tem nic mówić nie umie, czy nie chce. Celu w jakim to robi z takim zapałem by być piękną, trudno mi było dociec w obec jej milczenia, w tej klasie w takie rzeczy nie wierzę. Wiek trudno oznaczyć, mogła mieć tak 30 jak 40, albo

jakaś maniaczka, albo wdowa mająca pójść za mąż, albo jej przedsiębiorstwo wymaga dobrego wyglądu. O przeciętnych matkach i żonach niema co wspominać, bo niema zmian w ich życiu, zawsze ta sama jednostajność. Żony, wogóle kobiety się dziwią, że mężowie nie są im wierni. Porządne kobiety nie mają pojęcia, na jakie pokusy są wystawiani mężczyźni. Żadna porządna kobieta nie jest w stanie użyć tych powabów, jakie używają kokoty. Duma godność własna nie pozwala żadnej żonie tem trzymać męża, czem go trzyma kokota. My znowu nie możemy potępiać kokot, nie jedna, kiedy opowiada swoje życie, wzbudza raczej litość jak pogardę. Postawmy się na miejscu takiej istoty, czy my byłybyśmy lepszemi? Warunki naszego wychowania, od lat dziecinnych wszczepiane zasady moralności, uchraniają nas od tego, ale to nie jest nasza zasługa że jesteśmy porządnymi w takich warunkach, to jest naszym obowiązkiem, tak nie być złodziejem oszustem itp. nie odwracajmy się od tych ofiar społeczeństwa, które są nieszczęśliwemi, a ztarajmy się pojąć warunki ich wychowania otoczenia i litujmy się nad niemi. Kiedy my jesteśmy jeszcze zupełnie niewinnemi i nie mamy żadnych pokus, bo w towarzystwie szanują dzieci rodziców, one już są zprzedawane, albo wypuszczane na zarobek i nie wiedzą, że źle robią, bo ich otoczenie to samo robi, dopiero potem kiedy są starsze, widzą zwój upadek i wiedzą że źle robią, że na świecie są inni ludzie, ale już zapóźno im się cofać. Charakterystyka dwóch typów jednej rassy. Wezwano mnie na massaż na Ulicę Stojańską⁵³ do córki żydowskiego rzeźnika. Schody ciemne, kuchnia ciemna, drzwi wszędzie pootwierane, pokój pierwszy do wszelakiego użytku, drugi mały

stół na nim gęś pieczona, kassa żelazna krzesełko i łóżko ot i wszystko. Na łóżku tem powleczonem w różnokolorowe łaty leży moja pacjentka, dziewczyna lat około ośm-nastu, rozczochrana, oczy ogromne czarne, blada, ręce pełne krwi tak jak przyszła z jatki, bielizna niebiesko szara, i tego ciała trzeba się dotykać. Dziewczyna leży jak posąg, nieruchoma, ani słowo z ust jej nie wyjdzie, apatyczna, jakby duch z niej uleciał, żadnego znaku życia. Zainteresowała mnie ta dziewczyna. Matka mi się skarżyła, że nic jeść nie chce, ani wychodzić, machinalnie tylko wykonywa czynności w jatce. Nigdy oprócz nas dwóch, tam nikogo nie było. Raz przyszła bratowa, wzięłam ją do drugiego pokoju i powiedziałam jej, że dziewczyna jest zakochana, i wydają ją pewno za mąż wbrew jej woli, owa bratowa robi tajemniczą minę, widać bała się, nie zaprzecza nie potwierdza. Matka owej nieszczęśliwej dziewczyny, dowiedziawszy się o moich przypuszczeniach, wpada „Niech pani wypluje to brzydkie słowo, i głośno z zamachem sama to wykonywa „my porządni ludzie”_
To ciemnota dziewczyna, schnie niknie, ma już zapewne inne pojęcie o życiu, w ich zaś pojęciu, porządnym ludziom powinno wystarczać stać w jatce, siekać mięso, wyjść za mąż za człowieka, do którego może ma wstręt, wyrzec się osobistego szczęścia, iść utorowaną drogą jak jej Matka, mieć dzieci, gnić w tym brudzie, ach od tej pościeli jak czuć strasznie było, Bóg wie wiele pokoleń ją podlewało, ale żelazna kassa jest to grunt. Z jakim ja obrzydzeniem ztamtąd wychodziłam, po umyciu rąk, takiego koloru ręcznika także codzień się nie widuje, kładłam specjalne rękawiczki, bo się brzydziłam własnych rąk i natychmiast po powrocie do domu myłam ręce_
I to się także nazywa życiem. U nich to co niby jest najidealniejszego, najszlachetniejszego, miłość jest grzechem! Przeciwstawienie zupełnie tego gdzie niema kassy żelaznej

ale jakież inne życie. Wezwano mnie do żony oficjalisty. Wchodzę do maleńkiej kuchenki, ale czystość olśniewa, pokoik wesoły, czysto. Schludnie pacjentka w kaftaniku białym i takiej spódnicy lśniącej białości, dzieci biało czyściutko, spokojne, jakaś dziwna przyjemność ogarnia, widząc ludzi mających takie małe zasoby, a może i biedę, a spokój i radość na twarzach, ci ludzie żyją inaczej, mają w sobie pewne ideały, nie pieniądz jest ich celem życia a środkiem tylko by módz żyć. Życie można tylko znać jak się jest pracującym, jest to nadzwyczaj ciekawe, nie zawsze przyjemne co prawda, ale ma się dużo wrażeń. Wezwano mnie do jakiejś żydówki do hotelu na Nalewkach⁵⁴. Hotel żydowski nie jest to co my rozumiemy pod mianem hotelu. Wchodzi się przez kuchnię, odrazu wchodzi się jak na jarmark, krzyk gwar, brudno, swąd. Każdy wchodzi jakby to była ulica, nikt na nikogo nie zważa, różni przekupnie się kręcą, głośno wywołują rodzaj towaru. Jest się oszołomionym, dopiero wyszedłszy na ulicę, czuje się człowiek sobą i oddycha powietrzem nie zakażonem. Pewna żydówka, elegancka kupcowa zamawia mnie do siebie na dwa miesiące. Jakkolwiek było to na Bednarskiej ulicy⁵⁵, i meble aksamitne, ale w stołowo sypialnym, na stole brudne skarpetki, włosy, śpilki podwójne, grzebienie jednem słowem trudno sobie wyobrazić ten skład brudów kto tego nie widział, łóżko, w odcienie pościel, resztki po dzieciach, ona biała leży, ale bielizna wpasy szarawo niebieskie, pacjentka kaszle pełną piersią kaszlem obrzydliwym żołądkowym, zapach zemdleć można stojąc przy niej. Dama ta miała pasye częstować mnie winem lub kawą. Spojrzawszy na ten stół trzeba się było obrócić, a cóż dopiero na nim jeść, ona to uważała za antysemityzm z mej strony, że u niej nie jem. Po miesiącu zrobiło jej

się lepiej, to specjalnie żydowskie, dziwiła się po co się właściwie leczy, bo była zupełnie zdrową i wcale nawet nie kasłałam. Przy wyjściu złapała mnie jej służąca, nawet żydówka, że jej pani oszustka, wyjeżdża i nie zapłaci mi. Rzeczywiście musiałam zagrozić jej adwokatem, i tylko połowę odzyskałam, wdychanie zatrutego powietrza stanowiło drugą część zapłaty. Czy człowiek żyjący w ciasnem kółku domowego otoczenia może mieć pojęcie o życiu i usposobieniu ludzi? Jakie myśli i uwagi nasuwają się, jak się ktoś obraca coraz to w innej sferze, jak poznaje ludzi, ich wady, pojęcia, sposób myślenia i życia. Posłała po mnie pewna finansistka, a raczej ja tak zrobiłam, że musiała po mnie posłać, bo wiedząc że mąż jej żyje z pewną baletnicą, byłam ciekawa ten typ poznać, a ciekawy i parweniuszka w najwyższem tego słowa znaczeniu. Chce być wielką damą ale wychowana w finansach łódzkich niemiecko żydowskich, cechy wielkiej damy na tamtym terenie może uchodzą, a u nas śmieszą. Dama owa każe mi na siebie czekać z pół godziny, nareszcie raczy wejść, maleńka niepozorna, ale tren większy od Niej, lokaj stoi wyfraczony ganté⁵⁶, i co chwila pani go woła, by coś podał, chociaż to stoi tuż przy Niej, mnie, taki pusty śmiech porwał, że nie mogłam się wstrzymać. Zpojrzała na mnie zgorszona, tłomaczyłam się blaskiem słońca, który mi się rzuca w oczy, czyż to nie komiczne, mieć nogi i ręce bezwładne, dla tego że się ma dużo pieniędzy, prawdziwa arystokracya, sama się fatyguje, jak jej co potrzeba wziąść z sąsiedniego stolika. Koncert przy tem bezpłatny, dziecko w bieli, a jakie, rzuca się po ziemi, piszczy, dowód dobrego wychowania. Pomimo nadawania sobie tych tonów, pierwotny instynkt dama ta wielka zachowuje przy zapłacie targując się_
Jeszcze większą pańskość chciała mi pokazać, że mnie zamówiła

na oznaczony dzień, a kiedy przyszłam, lokaj mi powiedział, że Pani na spacerze, jej się zdaje, że to arystokratyczny sposób traktowania ludzi pracujących, a nie wie, że to brak wychowania. Jak można grać rolę wielkiej damy w mieście, w którem nas nie znają i naszej przeszłości. Raz wezwano mnie do pewnej damy, z nazwiska, nie poznałam do kogo idę, ale kiedy weszłam to również jest parvenue w innym rodzaju, wspaniała ta dama w peniuarze z ogromnym trenem, z góry mnie traktuje, ja w tej chwili wiedziałam z kim mam do czynienia, ale i ta dama przypatrzywszy mi się bliżej zapomniała o swojej roli i ucieszona powiedziała mi że mnie poznała_
Jest to jawnogrzesznica, która w małem mieście mieszkając była znana wszystkim ze złego prowadzenia. Przeniósłszy się do Warszawy, bez żadnych funduszów, potrafiła usidlić pewnego starca, wzięła się do pracy, i doszła do majątku i poważania ludzkiego. Jest to kobieta około 60 letnia, cała sztuczna, egoistka która się kocha sama w sobie, raz kazała mi podziwiać swoje kształty, mówiąc, że Ojciec mój⁵⁷ który ją leczył, mówił Jej że jest zbudowana na obstalunek zapomina, że to było może przed 30 laty, a dziś patrząc na te wyschnięte figi i wstręt się ma. Ponieważ jest bardzo dobroczynna, utrzymuje młodego człowieka, a na wszystkie inne kobiety, powstaje jakie niemoralne. Raz doprowadziła mnie z tego powodu do takiej złości, że jej powiedziałam wprost co mówić o takich co młodymu człowiekowi dały 300 rs na ubranie w Wiedniu, uderzyć w stół nożyce się odezwą, powiedziała mi nie pytana, że p. X jest jej przyjacielem, ale by od kobiety nie przyjął.

Naturalnie na drugi dzień oznajmiła, że wyjeżdża, nie zmartwiłam się tem wcale, bo á conto przyjaźni wyśrubowała ze mnie pół ceny zwykłej. Przy tem nienawidzę tej baby. Dzisiaj prawie wycofałam się z praktyki i nie żałuję, z początku bezczynność nużyła mnie tyle lat przyzwyczajona byłam do pracy, do banalnych rozmów nie powiem, ale do lekkich, czem lepsze towarzystwo tem lżejsza rozmowa kto z kim żyje, kto z kim uciekł itp. tak że z porządnymi kobietami tj mówiącemi o dzieciach sługach itp. mówić już zupełnie nie umiem, poznawszy tak dokładnie ludzi, ich zwyczaje pojęcia, wycofałam się ze świata i oddałam się samotności. Otóż do czego doprowadziła mnie moja praktyka, a raczej dopomogła, do ułożenia własnego życia. W końcu 1904 r. zmartwienia mnie tak podkopały, że postanowiłam odebrać sobie życie. Widok dwojga młodszych dzieci moich⁵⁸ krwawił mi serce, bo nie chciałam ich osierocić, bo one były dobre dla mnie, ale pocieszałam się tem, że Pan Bóg sierot nie opuści, a mam silną wolę ogromną, tak że i tę przeszkodę postanowiłam usunąć z sumienia. Dwa razy już w życiu z zimną krwią i spokojem zabierałam się do samobójstwa. Moja silna wola, robiła cuda, ze mnie, bo idąc raz do pacjentki na Chłodną ulicę z Wielkiej⁵⁹, poczułam pierwszy raz w życiu silny zawrót głowy i chwianie się nóg, wsiąść do dorożki bałam się, tylko trzymając się bram doszłam do Chłodnej do doktora najpierw, znajomy mój dobry ów doktór przypuszczał że to zdenerwanie, dał mi brom⁶⁰, to nic nie pomogło i pasując się z sobą, jak pijana poszłam do pacjentki. Dojechałam do domu i wprost zdążyłam upaść na łóżku, w głowie mi się kręciło, wszystko ze mną leciało,

służąca oznajmiła mi, że pewien pan przyszedł, pierwszy raz powiedziałam, nie mogę, bo do pracy w gorączce nawet chodziłam, ale służąca bardzo mnie lubiła, nie chciała mej straty, to pomogła mi się ubrać i z wesołym causerem⁶¹ rozmawiałam godzinę, pomimo, że mi się ciągle zdawało że z krzesła zlecę, ale pracę swoją uczciwie odrobiłam i znowu się położyłam. Wieczorem, co się nigdy nie zdarzało, przyszła jakaś pani i tak nalegała, że musiałam znowu się ubrać i z nią się umawiać. Pracującemu w fachu, który ma uzdrawiać chorych nie można mówić, że się jest chorym, bo tracą zaufanie. Raz znowu rano o g. 7 wstałam, co było potem nie wiem? Otrzeźwiłam się hukiem krzesła, które przewróciłam upadłszy na ziemię, i krzykiem przerażonych dzieci. Po godzinie, po tej katastrofie poszłam na Krakowskie Przedmieście⁶² do znajomych doktorstwa, ale silna wola nie pomagała, czułam że upadnę i zamiast się wziąść do zajęcia, powiedziałam że tracę przytomność, trzeźwili mnie eterem położyłam się tam i zapewne zpałam, w godzinę odwieźli mnie do domu, pomimo tego w domu zaraz przyjmowałam, a po godzinie przyjęcia jak nieżywa padałam na łóżko, nieraz tak bywało. Otóż owego dnia niby końca mego życia, położyłam się, do łóżka, niby chora, i nikt by się nie był domyślił do samego wieczora co mi jest, gdyby mnie nie była wydała służąca, że się pewno chcę zagłodzić, bo nic w ustach nie miałam cały dzień. Zrobił się alarm w domu, biedne dzieci poleciały po siostrę, po doktora. Kiedy przyszli, gwałtem zaczęli mnie karmić i postanowili, żebym wyjechała, bo jestem zanadto zdenerwowaną. Niema złego coby na dobre nie wyszło.

Doszłam do tej prawdy życiowej i że i dla siebie trochę żyć i o sobie pomyśleć. Sprzedałam prawie wszystkie meble, zostawiwszy sobie, najniezbędniejsze, zwinęłam dom, starsi chłopcy⁶³ czas żeby mi już nie byli kulą u nogi i tylko tym sposobem pomyślą o sobie nie mając dachu nad głową, a młodsze⁶⁴ umieściłam u przyjaciół. Gdzie jechać? żona naturalnie do męża, jakkolwiek wiedziałam, że nie czeka mnie miłe przyjęcie, a nie uprzedziłam go bojąc się że mi ucieknie, jakie straszne uczucia mną władały po sześciu latach nie widzenia, człowiek przyzwyczajony do kawalerskiego życia, ale od czegóż jest sakrament małżeństwa ma to dobre do siebie, że daje prawo żonie zawsze odwołać się do swoich praw. Byłam przygotowaną na wszystko, bo nie miałam innego punktu wyjścia, kiedy mną […] myśl, kiedy byłam mu oddaną nie umiał mnie ocenić i odjechał mnie, dzisiaj kiedy czuję dla niego pogardę i obojętność, komedyą zdobędę go i role zmienią się. Wstręt przejmuje na samą myśl podobnego działania, ale życie uczy. Z dobrych ludzi robi złych. Dla nadania sobie animuszu i pewności siebie, kilka dni zatrzymałam się u siostry⁶⁵ w Krakowie, dojeżdżałam do Wiednia w cudowny wieczór zimowy, krajobraz wspaniały, cały Dunaj oświetlony światełkami odbijającymi się w wodzie, a dusza moja przepełniona smutkiem, tęsknotą po swoich czy ich jeszcze kiedy zobaczę? myślą jak mnie przyjmie mój pan i mąż, taki grom z nieba niespodziewany. Wiedeń g. 10ta to noc, ludzi już niema na ulicy, bramy pozamykane, gwara dorożkarzy, których nic a nic zrozumieć nie można, nareszcie zajeżdżam. Odźwierna pyta mnie ze zdziwieniem do kogo? zapewne wie że ten pan żonaty. Pukam, tam również zadziwienie, kto o takiej porze może dzwonić?

Słyszę przez lufcik, w drzwiach są ukryte lufciki, grobowy głos „Das is zyi mir”⁶⁶. Drzwi się otwierają tableau⁶⁷ do kinematografu, ach gdyby wtenczas kto był schwycił tę niemą scenę pełną grozy, moję minę złego chochlika i zdaje się że padnięcie trupem mego miłego. Aż nareszcie zdołał wypowiedzieć nie zawiadomiłaś mnie, odprowadzę Cię do hotelu. Byłam głodna zziębnięta prosiłam grzecznie o pozwolenie mi wypicia szklanki herbaty w cukierni. O g. 1 w nocy poszliśmy do hotelu, nie mówiliśmy do siebie nic, ale oczy nasze pełne były nienawiści, ja na pozór spokojna i drwiąca, on wściekły i bezradny, dopiero po jakimś czasie przyszedł do siebie, pocałowawszy mnie w rękę przeprosił, że się nie przywitał. Zostałam w hotelu sama w nieopalonym pokoju, spodziewałam się lepszego przyjęcia i nie na łóżku hotelowem, ale to mnie nie zraniło, to był prolog do tragikomedyi. Wszystkie złe uczucia które mną miotały, gdyby mnie był przyjął serdecznie byłyby pierzchły odrazu, ale złe wywywołuje złe. Tak jak się prędko przebacza temu którego się kochało, tak i czuję się chęć zemsty. Po takim zmęczeniu i emocjach zasnęłam snem kamiennym sprawiedliwych, wziął mnie w swoje objęcia Morfeusz co jest najprzyjemniejszem w życiu. Po całodziennej jeździe bo od 9 r. i nieprzespanej połowie nocy była bym tak spała i spała. Aż tu o 8ej r. słyszę stukanie do drzwi, mąż mój oburzony, że ja jeszcze śpię z rozkazem natychmiastowego wstania, nie mogłam głowy podnieść buntowało się we mnie wszystko, ale postanowiłam sobie odgrywać rolę dobrej i potulnej żony, prosiłam by się mój Pan odwrócił i siłą woli wstałam i ubrałam się_
Jawną uległością po trochu, po trochu, otoczyłam go

taką szaloną miłością, nauczyłam się od moich znajomych jaką bronią się walczy z mężczyznami, ale miałam do siebie taki wstręt pogardzałam sobą, czem się różniłam od prostytutki? tem że uprawniona prawem, wszak i ja to robiłam w interesie, wiedziałam że tem przywiążę go do siebie. Wstręt do miłości fizycznej czułam zawsze męża mego kochałam i poszłam jedynie dla tego za niego, ale nie umiał mnie zdobyć i wzbudzić zmysłów, bo brutalny sposób w jaki się do mnie wziął zabił odrazu miłość i wzbudził nieprzezwyciężony wstręt, poddawałam się biernie, ale wstręt jaki się czuje jak się to robi dla interesu, może ten tylko odczuć kto to sam doświadczał. Po kilku tygodniach stałam się niezbędną memu mężowi, jak cień wlókł się za mną, ja zaś cynicznie zapewniając go o swojej miłości, mówiłam, że utrzymanka żona dużo kosztuje, ale opłaci się, bo to co innego jak płatna […] Kłamstwu ludzie zawsze wierzą. Zachorowałam na silną influenzę⁶⁸, nie wiem czy wyrzuty sumienia, czy na prawdę mój pan przywiązał się do mnie, ale żadna siostra miłosierdzia nie może być lepszą, spełniał przy mnie najniższe posługi.
Pomimo szalonych cierpień miałam zawsze uśmiech na ustach, tak okrutną znowu nie jestem, żeby się mścić, kiedy był dla mnie dobrym, i tak dosyć cierpiał, rozpaczał, bo się bał że umrę. Kiedy byłam rekonwalescentką, mój mąż zakochał się we mnie na dobre, zdawało mu się, że jest po ślubie dopiero, i już teraz wiedział jak postępować trzeba. Małżeństwo jak się długo nie widuje, to po widzeniu ma nowy urok, to coś nowego zupełnie. Pomimo tylu dowodów miłości, we mnie wszystko

wygasło, jakaś dziwna apatya mną owładnęła, wszyscy podziwiali jakiego mam idealnego męża, ironicznie uśmiechałam się, wiedziałam, że on najlepiej wie jakim był, a w obec obcych niech będzie ideałem, a ja tą niedobrą, która go opuszcza. Po 2 miesiącach pobytu czułam taką tęsknotę, która mnie na chwilę nie opuszczała, jakkolwiek tam mnie czekało wygodne życie i dostatek, a tutaj przeciwnie z bólem serca niby powiedziałam, że mam obowiązek dla syna⁶⁹ i muszę wracać. Tutaj ciągnęła mnie prawdziwa miłość do syna, który mnie nie opuszczał w złej ani dobrej doli i kochał mnie prawdziwie. Po wyczerpaniu wszystkich uciech świata, chce się mieć żonę dla wygody, ale ja nie należę do tych głupich istot co ślepo przywiązane są do mężów i bez nich obyć się nie mogą, nie mówię od czasu do czasu, – tak – Przy samym wyjeździe zdradziłam się. kiedy byłam w wagonie taka radość była na mojej twarzy, że przykro się zrobiło memu mężowi, moją uciechę tłumaczyłam myślą o zobaczeniu dzieci. Po odjeździe moim dostawałam listy pełne czułości i rozpaczy, celu dopięłam, potem coraz rzadziej listy, co z oczów to z myśli. Ale ponieważ cnota bywa zawsze wynagradzana, w rok potem dostaję list i pieniądze przyjeżdżaj, bo jestem ciężko chory”. –
Nie spieszyłam się, wiadomość ta nie wzruszyła mnie ani na chwilę, a na gromy rzucane na mnie, że niemam serca, odpowiedziałam, że cała moja młodość i życie zmarnowane zlodowaciały serce, kto temu co to sprawił, rozumem się teraz rządzę.

Odpisałam najspokojniej że czekam na pieniądze, wystaram się o paszport i dopiero przyjadę. Myślałam, że to może bawił, nuż się rozmyśli. Była to prawda. Po tygodniu wyjechałam, podróż spędziłam bardzo wesoło, cóż kiedy serce nie czuje przymusić trudno. Dopiero kiedy o g. 7 r. znalazłam się w Wiedniu i zadzwoniłam do jego mieszkania, serce mi zadygotowało, ale nie z bólu, ze strachu. Dopiero na zapewnienie gospodyni, że pan żyje uspokoiłam się. Przebrawszy się tylko, nie czułam nawet zmęczenia podróży 17o godzinnej i nocy nie przespanej, poszłam na miasto. Nie pozwoliłam zawiadomić męża by mu sprawić niespodziankę. O g. 2 p. poszłam do szpitala, atmosfera, na mnie podziałała przygnębiająco, kiedy wybrany mój posłyszał głos mój, jak konający krzyknął „moja żona obcałowywał me ręce z taką wdzięcznością, w jego oczach tyle było prawdziwej miłości, tyle żalu, wyrzutu dla siebie samego, że w jednej chwili zapomniałam o wszystkiem, i uczułam pierwszy raz w życiu uczucie miłości, widząc go tak nieszczęśliwym biednym, zapomniałam o wszystkich krzywdach i z bólem serca patrzałam na tego biedaka, którego dopiero w tej chwili poczułam że kocham go. Był to mój tryumf po latach 17u, że uznał we mnie człowieka i kochał mnie prawdziwie nie jako samicę, ale późno chociaż, ale się tego doczekałam. Wina nie jego wprawdzie to była, a wychowania. Kiedy przyjechałam, powiedzieli mi, że nie wiele mu się należy, rzeczywiście kości i zkóra, ale ja powiedziałam żądał mnie to go uzdrowię, i rzeczywiście widok mój uzdrowił go —
Po dwóch dniach pobytu odebrałam go ze szpitala do domu,

wiedziałam że mu brakuje tego ciepła rodzinnego, starania i obecność moja uzdrowi go. On był rekonwalescentem i słaby był bardzo, ale właściwie byłam ja, taki był dobry, tak mnie […], że kamienne serce musiałabym mieć, gdybym to nie oceniła i nie zapomniała o przeszłości. Puścić mnie od siebie nie chciał, ale po dwóch tygodniach musiałam jechać bo zbliżały się święta i wolałam je z dziećmi spędzić, i wiedziałam, że jak ta sielanka krótką będzie, będzie stalszą. Tym razem nie odgrywałam komedyi, byliśmy oboje szczerzy, było mi bardzo przykro wyjeżdżać. Idąc za mąż trzeba mieć pewne przygotowania mężczyzna powinien również być do tego przygotowanym. Pierwsze miesiące trawił mnie zawsze smutek, nie wiedziałam co to jest, mąż był dla mnie bardzo dobry, a ja uciekałam od niego. Czując do nich miłość, czułam zarazem ogromną nienawiść. Pożycie małżeńskie nie jest to co ja sobie wyobrażałam, złączenie dwóch towarzyszy wymiana myśli, poznanie wzajemne dusz i usposobień. Żona musi być kokietką względem męża, bo jedynie zmysłami może go utrzymać. Mając same doświadczenie z życia powinnyśmy chować naszych synów tak, by w kobiecie widzieli i szanowali człowieka; tacy będą prawdziwymi towarzyszami życia, nie tylko mężami. [ p o d p i s ]

Należę widać do tej płci trzeciej, bo uczucia macierzyństwa, nigdy nie zaznałam, kochałam swoje dzieci, ale nie doznałam nigdy tej radości o której tyle razy czytałam, jakie poczucia matkę czującą w swem łonie ruchy dziecka, pierwszy raz raczej dziwiło mnie i obserwowałam jak wszystkie inne objawy natury, które mnie zawsze zajmują. Dopiero po urodzeniu, ale to po urodzeniu a raczej z chwilą urodzenia ostatniego dziecka⁷⁰, kochałam je zupełnie inaczej, dla tego, że Ojciec nie był obecnym i uważałam to dziecko jako moją wyłącznie własność, o której tylko ja będę myśleć i które ja sama tylko będę wychowywać. To jest rzeczywiście moje prawdziwe dziecko. Tyle się mówi i pisze o tej miłości, a mało kto umie kochać, kochać prawdziwie, większa część jak się przekonałam kocha mężczyznę, który pobudził jej zmysły lecz nie kocha człowieka, bo słyszałam nawet jedną narzeczoną, która w wybuchu uniesienia powiedziała „podły”, zna jego wady nie wierzy mu, a ginie za nim, dla czego? on ją upokarza, godność kobieca i duma człowieka podeptana, chce się uwolnić od Niej, a ona wszystko przyjmuje, aby ją nie opuścił, dla tego, że tak rozbudził jej zmysły, swojemi całusami i pieszczotami, a materyał był podatny, bo co u jednych sprawia obrzydzenie u drugich rozkosz, że ją przykuł tem do siebie i ma z niej niewolnicę, dla mnie jest to miłość, bo miłość bez szacunku nic nie warta. Kto niema obłudy w sobie i nie znosi jej z ludźmi obcować mu trudno. Musi się zasklepić w sobie. Z najlepszego człowieka ludzie robią złego i twardego. Bo jeżeli się komuś okaże dobroć, nie tylko, że nie okaże wdzięczności, której się się nie żąda, ale odpłaca czarną niewdzięcznością.
[nieczytelny podpis Marii Jadwigi Strumff]

I znowu rwie się ręka do pióra, bo z kim że podzielić swe myśli, tak mało osób je zrozumie, zawsze byłam inną od otoczenia, sama wśród ludzi, na balu czułam się jakąś smutną, jakieś myśli we mnie nurtowały, nieznane, porywy, cel życia jakiś, intuicyjnie czułam, że nie jestem człowiekiem, nazywano mnie filozofem, oryginałem, a to były te myśli które są dzisiaj, palącą kwestyą kobiecą. Słyszałam naokoło siebie głosy, że się zawcześnie urodziłam, a ja wiecznie analizowałam ludzi życie i nawet wparę godzin po ślubie skialpelem sondowałam to co się nazywa miłością i co to jest małżeństwo. I to życie zaciszne, domowe jakkolwiek przeplatane przyjemnościami tworzyło u mnie niezadowolenie i pustkę. Gospodarstwo i dziecko nie mogło mi wypełnić dnia i wzięłam się do nauki malowania na porcelanie, w to wlewałam całą swoją energię życiowę myśl i te godziny wtenczas były dla mnie najszczęśliwszemi, otoczenie moje i znajomi nie mogli tego zrozumieć, że mąż dziecko, zabawy teatr itp. Przyjemności nie zajmują mnie. Muszę mieć jakiś cel duchowy. I dzisiaj jedyną moją rozrywką malarstwo, wlewam w nie całą duszę, zapominam o wszystkiem, chociaż maluję inaczej jeżeli praca jest poświęcona osobie sympatycznej mi, nakazuje wtenczas swej woli, by to było wypełnione bez zarzutu, bo czuję, że i ta osoba potrafi odczuć, że ja swoją duszę w to włożyłam. Spotkałam jedną z moich dawno znajomych mi Pań, którą znałam jako młodą 15 lub 16letnią pensyonarką.

Była kokietką pełna życia, potem spotykałyśmy sie już jako Matki. Surowa, bez żadnej zalotności. Spotykam Ją teraz jako kobietę 51letnią. Żywa wesoła ponętna jeszcze, ta kobieta, która przeszła życie bez trosk dzisiaj zrozpaczona, że mąż jej, nawiasem mówiąc 61letni mężczyzna wstrętnie brzydki i nieprzyjemny oświadczył jej, że jest dla niego za stara. Otóż konsekwencya ta powiedziałam Jej, że wy nie staracie się być kokietkami względem mężów i że mężczyzna czyli Jej mąż zapomina, że dla innej on jest starcem i musi za tę miłość dobrze płacić. Wogóle mężczyźni licząc lata kobietom, myślą, że im w tym samym czasie lat nie przybywa, pod tym względem są wszyscy jednakowi. W tych dniach mówił mi jeden pan opowiadając o jednej niewieście, że przed 15 laty mogła mu się podobać, odpowiedziałam mu, że i on przed 15-oma laty inaczej wyglądał, o czem zdaje się zapomina. Żonaci ludzie, mają żonę na święta, sami bawią się ile im sił i pieniędzy starczy, zapominając, że i ta żona ma prawo do życia, i wtenczas, kiedy już są zużyci, a kobiety w pełni sił życia i chęci użycia, wracają do żon by mieć z nich wygodne pielęgniarki i nie rozumieją nawet ani nie pomyślą jaki bunt w tych opuszczonych wre żonach i że one rade by jeszcze żyć, a nie zasklepić się w ciepłym pokoju i we własnem życiu. Mężczyźni w domowem pożyciu dbają o porządek i estetykę, a jednak brak im tego zmysłu zupełnie.

Na tysiąc kobiet znajdzie się zaledwie jedna, która się zakocha w człowieku z ludu, bo przedewszystkiem wyrafinowana Jej estetyka nie pozwala Jej łączyć się z człowiekiem ordynarnym, źle ubranym, i wprost brzydzi się go, na tym punkcie mężczyźni ani się nie brzydzą ani nie są wybredni, byle brudna dziewczyna z ulicy, aby zpudniczka nie odstraszy od siebie najwikwintniejszego panicza. Ale to jest winą kobiet, bo znam Matki, a nawet siostry, które są rade gdy synowie ich lub bracia mają stosunek z ich służbą domową dowodząc, że tanio to i zdrowo. Pod tym względem, ze względów moralnych, nie pozwoliłam nigdy krzywdzić biednej dziewczyny i byłam jej opiekunką, nie tylko chroniłam od własnych synów, ale wpływałam moralnie na te biedne dziewczęta, by je uchronić od upadku, jest to rzecz trudna i nigdy mi się to nie udawało, ale w domu swoim nigdy bym na coś podobnego nie pozwoliła, pomimo że nasze słowa się odbijają o ścianę, bo jak mi jedna służąca powiedziała: „we mnie płynie krew nie woda” zamknie Pani drzwi, ucieknę oknem, naszym obowiązkiem jest strzec je od tego, przynajmniej nie pozwalać na to naszym synom w domu, trzymając się niby zasady jak niektóre panie Dulskie, nie mój syn to inny to zrobi, niech zrobi kto chce, abym ja miała to przeświadczenie, że ja swego syna nie chowam tak, by kobietę uważał za narzędzie rozkoszy, bo i służącą moją musi uszanować jako człowieka, a nie widzieć w niej samicy.

Kobiet złych niema, są to wyjątki, złemi ich robi życie. Jedne biorą się do pracy i w tej zagłuszają swe zawody życiowe inne zawiedzione puszczają się, również by w sobie zagłuszyć ten ból pierwszego zawodu miłosnego. Dla czego Tarnowska, Steinheilowa, Borowska⁷¹ są na ławie oskarżonych, czy to ich wina? nie ich mężów. Gdyby te kobiety miały za towarzyszy ludzi nie były by popełniły zbrodniczych czynów, jedno cierpią w sobie, drugie nie chcą, nie mogą, kwestya temperamentu. Tarnowska 16letnie dziecko dostaje hulakę, który Ją prawdopodobnie tak deprawował, że ją sam popchnął na drogę prostytucyi, ta obojętność dla Niej Jej męża wzbudza w Niej uczucie zemsty na wszystkich mężczyzn i sprowadza zanik serca. Piękna kobieta ponieważ ją natura wyróżniła i świat psuje traci serce. Steinhalowa, mąż marna istota, bez woli, bez charakteru. Borowskiej jako kobiecie inteligentnej niezwyczajnie nie może wystarczyć jej mąż, który jest człowiekiem bez charakteru i niżej od Niej stoi umysłowo, nie możemy również obwiniać Jej w zabójstwie, grała tu rolę zazdrość i obrona Jej własnego honoru. Zauważyłam jeszcze, że mężczyźni uważają kobietę za swoją rzecz, nawet gdy nie jest żoną a kochanką, a zdradzi ich zabijają gdy tymczasem oni tę samą żonę lub kochankę zdradzają i uważają że im wolno. Wolno Tobie wolno i mnie, kobieta jak prawdziwie kocha nigdy nie zdradzi czy to żona, czy kochanka, a mężczyzna żeby najwięcej kochał to dla byle spódniczki jak go zkokietuje, zdradzi najpiękniejszą najmłodszą i najlepszą żonę, a Ona mu zawsze przebacza, chociaż

w duszy nim pogardza i ten cień między niemi nieraz staje, ale z czasem nieraz zapomina o wszystkiem, mężczyzna nigdy nie zapomni i nie przebaczy, bo to jest jego własność, tak sobie wyobraża w swojem pojęciu, niewolnica, która powinna tolerować wszystkie wybryki pana, ale buntować Jej się nie wolno. To też najszczęśliwszemi żonami są gąski. Kobieta myśląca, inteligentna, nie poddająca się miłości, a trzeźwo patrząca na wszystko, rozumiejąca, posiadająca godność własną, rzadko kiedy bywa szczęśliwą w małżeńskiem pożyciu. —
Kobieta gdy kocha prawdziwie, zawsze przebacza, żeby Ją to najwięcej bólu kosztowało, bo kobiety miłość nie jest egoistyczna, kochając zapomina o sobie, mężczyzna kocha siebie i duma że jego zdradziła przez niego wybrana kobieta, ustępuje miłości. Oto weźmy przykład. Kilka lat temu opowiadał mi baron że pokochał młodą 17letnią dziewczynę, otoczył ją najczulszą miłością, pokazywał się z nią publicznie w teatrze na wyścigach itp. ku zgorszeniu znajomych, otoczył Ją zbytkiem przepychem. Dziewczyna ta nie była na wskroś zepsutą, bo mogła go oszukiwać i nie wiedział by o tem, ona jednak była uczciwą, bo po trzech latach padła mu do nóg płacząc „Janku wybacz mi ja się zakochałam w rotmistrzu” więc idź do niego rzekł. Kochał Ją szalenie przez trzy dni nie jadł nie spał chodził jak szalony. Po tygodniu znowu upadła do nóg baronowi „Janku ja się omyliłam on brutal bił mnie”, więc wróć do swoich apartamentów, dalej pensyę miesięczną 50 rss będę Ci płacił, ale pomiędzy nami wszystko skończone, Janku błagała choć raz na miesiąc mnie odwiedzaj ja Cię kocham, „nie” to ja odejdę zupełnie”, „dobrze zabierz sobie wszystko” ale i ona miała swoją dumę, która się kończy prostytucyą, a kto temu winien, czy ta dziewczyna która postąpiła szlachetnie z tym który Ją na

złą drogę wprowadził? nie to był krok rozpaczy z Jej strony. Odeszła w jednej sukni w której do niego przyszła i ta biedna Zosia podziwiana której tak zazdrościli, dzisiaj jest w największej biedzie i każdy się nią może ucieszyć za rubla. Tak się tworzy prostytucya. Pytałam się potem barona dla czego Ją odtrącił, kiedy Ją kocha „bo moja duma obrażona”. I nowa ofiara męzkiej dumy, która wczoraj umarła w szpitalu. P. S. mając lat 16 wyszła za mąż. Mąż jej hulaka pijak, a ona spała, rzeczywiście spała bo o g 3 wstawała i dusza Jej spała. W zeszłym roku mając lat 21, mąż wprowadził Ją na bal ładna elegancka, szykowna zwróciła uwagę dwóch młodzieńców. Ci Ją przebudzili z tego letargu, zapragnęłam miłości o której obydwaj ciągle Jej mówili i flirtowała z obydwoma i jeden z nich był szalenie zazdrosny i jednego dnia dopadłszy Ją na ulicy dał jej ultimatum, albo żeby z nim zaraz uciekła, albo Ją zabije, jedna Jej krótka odpowiedź „tak zaraz” powaliła Ją trupem na ziemię, i to męzka duma zabić cudzą żonę bo on Ją wybrał, a ona sobie nie umiała Jego cenić, i sąd go zapewnie uwolni, bo mężczyznom wolno bałamucić dwie i sześć naraz kobiet, ale kobietom nie wolno! Mężczyźni mówią, dobrze kokietce, ale co zrobić mężczyźnie, który łamie życie kobiety, wyjęta jest z pod praw ogólnych z dzieckiem również bezprawnym i pogardzani oboje przez ten głupi świat, zwany opinją, zamiast szanować kobietę, która ma odwagę wychować dziecko, nieraz odmawiając sobie pożywienia i powiedzieć przed światem, opuścił mnie kochanek, ojciec dziecka, ale ja jestem matką i nie zaprę go się. Szacunek taka kobieta wzbudza, bo ta kobieta, ani na chwilę nie pomyślała, że ten człowiek Ją nie kocha i niema zamiaru poślubić, a ona jest tylko zaspokojeniem Jego zmysłów, a ją porzuci potem jak brudną ścierkę, i pierwszy obrzuci kalomnią⁷² – z takiemi się nie żenią”.
W a r s z a w a
d. 9 / II 1899 r.
d. 31 / V 1904 r
d. 1908 roku.